Televizija

Miroslav Savićević

Prvu profesionalnu demonstraciju televizije u Srbiji priredila je holandska firma "Filips" septembra 1938. godine na Beogradskom sajmu, uz angažovanje domaćih glumaca i pevača za izvođenje programa. Usledio je Drugi svetski rat, i tek posle obnove i privrednog oporavka moglo se pomišljati na uvođenje televizije. Prvi korak simbolično je vezan za stogodišnjicu rođenja Nikole Tesle, jednog od utemeljivača radio-difuzije u svetu. Tim povodom, jula 1956. godine, na Tehničkoj velikoj školi u Beogradu emitovan je televizijski program u okviru izložbe radio-amatera Jugoslavije. Mogao se pratiti u Beogradu i okolini.

Mimo tog pokušaja, Radio Beograd je od 1955. godine vodio akciju za uvođenje televizije koja će po tehničkoj opremljenosti biti na nivou zapadnoevropskih zemalja, i uspešno je okončao 1958. godine. U februaru 1958. Radio Beograd prerastao je u Radio-televiziju Beograd, a od 23. avgusta do 2. septembra iz ovog studija, prvog takvog objekta na Balkanu i većem delu Evrope isključivo projektovanog i građenog za televiziju (inače, mahom se pribegavalo adaptacijama objekata druge namene), Televizija Beograd je emitovala probni program u kojem su isprobani gotovo svi televizijski žanrovi. "Bez presedana je u svetu činjenica da za jedanaest prvih dana rada jedna televizija ispuni svoje emisije po našem mišljenju kvalitetnim programom u trajanju tri-četiri sata" - rečeno je na konferenciji za štampu po završetku probnog programa. Posle nepuna tri meseca, 28. novembra, otpočelo je kontinuirano emitovanje programa.

Od početka kontinuiranog emitovanja do rastakanja Jugoslavije televizijski program bio je zajednički jugoslovenski program, utemeljen na načelu da svaka televizijska stanica preuzima i programe drugih jugoslovenskih TV stanica. U programskim telima Jugoslovenske radio-televizije (JRT) utvrđivali su se programska koncepcija, šema i raspored emisija. Zajednički program JRT od 1958. godine činile su televizije Beograd, Zagreb i Ljubljana, a kasnije im se pridružuju televizije Sarajevo (1961), Skoplje (1964), Titograd (1964-1966), Novi Sad (1973, redovno emitovanje od 1975) i Priština (1974, redovno emitovanje od 1975); vremenom ga pretežno čine programi TV stanica sa srpskohrvatskog jezičkog područja. Po svom složenom sastavu i multikulturnom karakteru ovaj program bio je osoben u svetu. Blagodareći njemu srpski narod u drugim jugoslovenskim republikama mogao je pratiti programe Televizije Beograd koji su preuzimale republičke TV stanice pa, i kad je šezdesetih godina počelo zatvaranje kulturnih i informativnih prostora republika, mogao je biti posredstvom televizije, u dodiru sa svojom kulturnom maticom.

Prvih godina program se emitovao uživo, ili iz studija, ili posredstvom reportažnih kola s mesta događaja. Od polovine 1961. godine Televizija Beograd nabavlja magnetoskope i tonske filmske kamere, i postepeno se potiskuje "živa televizija"; preovlađuju emisije snimljene na video i filmskoj traci. Time se dobija više vremena za pripremu emisija, ali se gubi prvobitna neposrednost programa. Treba spomenuti i to da Televizija Beograd, među prvima u svetu, još 1969. godine počinje primenjivati elektronsku tehnologiju u snimanju informativnih priloga (tzv. mobilna elektronska ekipa). Sledeći tehnološki korak je uvođenje programa u boji (sistem PAL, 31. decembra 1971). U drugoj polovini sedamdesetih godina upotreba kompleta ENG otvara vrata tzv. elektronskog novinarstva, koje omogućava brzo reagovanje na događaje. Uvećavaju se i proizvodni kapaciteti (novi TV studiji - u Radio-televiziji Srbije izgrađeno ih je jedanaest, tehnološki savršenija reportažna kola, filmske laboratorije, filmske i elektronske montaže), što omogućava rast programa od nekoliko časova na počecima Televizije Beograd do 77 časova dnevno u Radio-televiziji Srbije (RTS). Naporedo se izgrađuje sistem predajnika i veza, te sada zona prijema programa na I mreži obuhvata teritoriju Srbije sa približno 98%, na II mreži sa 96% i na III mreži sa 67% stanovnika. Među objektima emisionih postrojenja i veza naročito je atraktivan televizijski toranj na Avali (1965), visok sa čeličnim stubom 202,85 metara. To je prvi televizijski betonski toranj u svetu poprečnog preseka jednakostraničnog trougla (dotad su građeni tornjevi kružnog preseka). Posle izgradnje zemaljske emisione mreže nastojalo se omogućiti i emitovanje programa posredstvom satelita. Od 1991. godine televizijski program RTS u trajanja od po 6 časova dnevno emituje se posredstvom satelita za područje Evrope i Severne Amerike.

Televizija Beograd razvijala se prvobitno kao programski sistem na I mreži (docnije Prvi program), koja je nosila osnovne programske funkcije, odnosno programe (informativne, umetničke, obrazovne i zabavno-rekreativne) i njihove žanrove. S početkom emitovanja programa na II mreži (Drugi program, 31. decembra 1971. godine) proširuje se programska ponuda, a odnosi Prvog i Drugog programa zasnivaju se na načelima komplementarnosti, alternativnosti i konkurencije. Programska ponuda dalje se uvećava emitovanjem programa na III mreži (Treći kanal, 1989. godine), kao i uvođenjem Beogradskog i jutarnjeg programa (1986) i posebnih lokalnih i regionalnih programa. Počev od sredine sedamdesetih godina, nezavisno od Televizije Beograd, počinju rad televizijske stanice autonomnih pokrajina Vojvodine i Kosova i Metohije - Televizija Novi Sad i Televizija Priština. I najzad, 1. januara 1992. godine formira se Radio-televizija Srbije, u čijem su sastavu RTV Beograd, RTV Novi Sad i RTV Priština. U programskoj koncepciji RTS naglašena je težnja da televizija u svojim programima skladno zastupi sve programske funkcije u emisijama reprezentativne vrednosti u svim medijskim žanrovima, imajući u vidu auditorijum različitih nivoa obrazovanja, profesija, nacionalnosti, verske pripadnosti, pola i dr. Pored programa na srpskom jeziku, RTS emituje i televizijske programe na jezicima nacionalnih manjina (albanskom, mađarskom, slovačkom, rumunskom, bugarskom, rusinskom, turskom i romskom). Potencijalni auditorijum RTS obuhvata oko 6,5 miliona gledalaca sa deset i više godina na teritoriji Republike Srbije i mnogobrojne gledaoce u Republici Crnoj Gori, Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini. Televizijski program RTS, posredstvom zemaljske mreže, mogu se pratiti i u pograničnim krajevima susednih zemalja, a u izvesnim slučajevima i na njihovim širim područjima.

Uz pomoć RTS posebno se razvijaju televizije u Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini.

Poslednjih godina osnivaju se i televizije van sistema RTS. godine 1990. počinju emitovati program Televizije Politika i Nezavisna televizija Studio B. Za njima slede "Art-kanal", 1992, i "Palma", 1993. godine. Ove televizijske stanice u početnoj su fazi razvoja.

Svoj duh i lik naša televizija stvarala je polazeći od tradicija i savremenih tokova srpske kulture, i istovremeno bila otvorena i za vrednosti sveta i promene koje je donosio razvoj televizijske tehnologije. Posebnost naše televizije je, upravo, u pripadnosti srpskoj kulturi, a sama se, iako je u srpskoj kulturi prisutna tek trideset pet godina, potvrdila kao njen značajan činilac.

Stvaranjem sopstvenih žanrova, ili, bolje reći, specifične televizijske umetnosti, televizija je obogatila srpsku kulturu. Njen doprinos, pored toga, sastoji se i u prezentaciji i popularizaciji dela drugih umetnosti, pa u učešću i njihovom stvaranju i proizvodnji (ovo se posebno odnosi na film). Iako ne predstavlja izvorno televizijsko stvaralaštvo, ovaj vid delovanja ne može se zaobići zbog milionskog auditorijuma kojem se, tako, posreduju dela drugih umetnosti. Istina, postavljalo se pitanje šta televizija donosi, a šta odnosi, budući da je i sama vid tzv. masovne kulture. Međutim, najveći deo televizijskih programa o kojima će ovde biti reči zasnivao se na pravim vrednostima. I napokon, kao najmoćnije i najrasprostranjenije sredstvo masovnih komunikacija, televizija je imala i ima najznačajniju ulogu u kulturnoj integraciji srpskog naroda i u prostorima bivše Jugoslavije i u rasejanju.

Televiziju u Srbiji formirale su uglavnom profesije s radija, zatim iz filma, pozorišta i štampe. Programski poslenici vremenom su se oslobađali nasleđa svojih dotadašnjih medija. Tome je naročito doprinela elektronska proizvodnja programa, bilo da je reč o "živoj televiziji", bilo potom, o magnetoskopskim usnimavanjima. Pa i filmska proizvodnja programa, koja je u izvesnim periodima bila izrazito zastupljena, podređivala se televiziji svojstvenim oblicima (serije) i specifičnom televizijskom jeziku drugačijeg odnosa slike i reči nešto u filmu. Istovremeno u televiziju stupaju i nove generacije poslenika i počinju u njoj svoju profesionalnu karijeru neopterećene iskustvom drugih medija.

Uz opasnost ogrešenja o neka imena, terba navesti nekoliko ličnosti koje su obeležile pionirsko doba naše televizije i uvele je u njeno zrelo doba. Radivoje Lola Đukić, kao scenarista i reditelj, i Novak Novaković, kao urednik i scenarista, tvorci su humorističkog programa. Prvu od sedamnaest epizoda serije "Servisna stanica"(1959-1960) pripremali su inspirisani Nušićem, Čehovim i O'Henrijem, i, dalje, u rasponu od skoro dve decenije stvarali su humorističku-satiričnu sliku naših ljudi u društvenim menama koje su nas snašle. Uloga Radivoja Đukića, pored toga, značajna je prvih godina u vođenju televizijske produkcije i potom kulturno-umetničkog programa. Izuzetan je i doprinos pisaca Dušana Radovića (neko vreme urednik programa za decu) i Aleksandra Popovića. Međusobno se savetujući i dopunjujući, gradili su osobenu televizijsku sliku našeg sveta, koji, pomeren iz svog ležišta, traži novu, prividnu ravnotežu: Dušan Radović, ostajući veran deci ("Na slovo, na slovo", "Laku noć, deco"...), ali govoreći i odraslima; Aleksandar Popović, dajući katkad apsurdnom svetu odraslih ("Nameštena soba", "Rađanje radnog naroda") i infantilnu notu. Milan Kovačević jedan je od utemeljivača dokumentarističke škole Televizije Beograd. U seriji "Karavan" majstorski je vladao televizijskim jezikom, stvarajući u toku dve decenije emisije izuzetne vrednosti. Među kompozitorima izdvaja se Vojislav Kostić svojim kompozicijama specijalno rađenim za televiziju, a posebno kompozicijama za seriju-mjuzikl "Naše priredbe" čiji zvuk obuhvata doba od pola veka na našem tlu. I napokon, nezaobilazan je kao spiker i voditelj Miloje Orlović, s kojim su gledaoci poistovećivali našu televiziju.

Treba istaći i doprinos reditelja. Od prvih dana deluju Mirjana Samardžić, Slavoljub Stefanović-Ravasi, Sava Mrmak, Zdravko Šotra, a od 1961. godine Aleksandar Đorđević. Svi počinju u uslovima "žive televizije" i aktivni su do naših dana (Mirjana Samardžić se povukla 1983. godine), uspešno prateći tehnološke mene. Na njih se, počev od zalaska "žive televizije", nastavljaju nove generacije televizijskih reditelja, naklonjene vizuelnim istraživanjima i eksperimentu.

Retki su glumci koji nisu nastupali na televiziji. Našli su se u novim relacijama pojavom televizije: često su ih gledaoci poistovećivali s likovima koje su tumačili. To se naročito odnosi na Miju Aleksića i Miodraga Petrovića Čkalju (likovi iz serija Radivoja Lole Đukića i Novaka Novakovića), Miru Stupicu (Kika Bibić iz "TV Bukvara") i Jovana Janićijevića (Burduš iz "Muzikanata").

Ni televiziju, kao ni druge oblasti umetnosti i kulture, nisu mimoišli promena senzibiliteta gledalaca i prodor novih i mladih autora šezdesetih godina. Jedan je od prvih takvih prodora "Koncert za ludi mladi svet" (režija Jovan Ristić, potom Petar S. Teslić), koji su po ideji Milana Bulatovića realizovali mladi autori 1967. godine uvodeći spotove i pop sastave u program. Drugi prodor predstavlja dokumentarna serija "Neobavezno", nastala u pripremama za pokretanje Drugog programa: mladi autori, koje je prihvatila Zora Korać, pokazali su neke od dotad nedovoljno istraženih vidova naše stvarnosti. Otada ulazak novih ideja i generacija teče kao neprekidan proces, i program se ostvaruje kao splet raznih generacijskih i drugih vizura.

Već od početka svog rada naša televizija prisutna je u svetu. Prenosom pomračenja Sunca s Jastrepca 15. februara 1961. godine Televizija Beograd uspešno se predstavila Evropi. Učešćem u prvom satelitskom prenosu programa iz Evrope u Ameriku 23. jula 1962. godine, i to upravo u sekvenci o evropskoj kulturi, u kojoj su - pored Mona Lize iz Luvra, Sikstinske kapele, Magna karte iz Britanskog muzeja - predstavljeni Miroslavljevo jevanđelje i kopije fresaka iz Narodnog muzeja u Beogradu, i program Televizije Beograd i srpska kultura osvedočavali su svoju prisutnost u svetu. Posebno je zapažen prenos Prvenstva Evrope u atletici iz Beograda septembra 1962. godine. Bio je to dotad najviše preuziman prenos u svetu: preuzimalo ga je sedamnaest zemalja (Olimpijadu iz Rima 1960. šesnaest). godine 1963. Televizija Beograd dobiće i svoju prvu međunarodnu nagradu. U protoku godina uslediće nagrade i priznanja na međunarodnim festivalima Televiziji Beograd u različitim televizijskim žanrovima. Gotovo nije bilo žanra, odnosno programa Televizije Beograd koji nije dobio neku od tih nagrada ili priznanja. Od 1975. godine datiraju pak nagrade i priznanja Televiziji Novi Sad. Evo i festivala na kojima su televizije sada u sastavu RTS dobijale priznanja i nagrade: Monte Karlo, Zlatna ruža Montrea, Prix Futura u Berlinu, Prix Japon u Tokiju, Prix Jeunesse u Minhenu, Dete u savremenom svetu u Milanu, Armand Lanoux u Monte Karlu, Teleconfronto u Chinciano Terme, Zlatna harfa u Dablinu i Galveju, Zlatni kovčeg u Plovdivu, Prix Europa u Berlinu, Zlatni muflon u Nikoziji, Zlatni Prag, Prix Italija, Grand Prix International video dance, Set. Francuska, Eko film u Ostravi, Omladinski festival u Kostineštiji, Rumunija, zatim na međunarodnim festivalima televizije u Holivudu, TV filma u Aleksandriji, medicinskog filma u Varni, kao i međunarodnim festivalima u Jugoslaviji.

Televizije sada u sastavu RTS, preko JRT i bilateralno, učestvovale su u međunarodnoj razmeni programa i bile prisutne na međunarodnom tržištu televizijskih programa. godišnje je u inostranstvo plasirano na desetine različitih programa, što nije zanemarljivo ako se ima u vidu prevlast velikih televizijskih mreža na međunarodnom televizijskom tržištu.

Blokada SR Jugoslavije znatno je omela plasman programa u inostranstvo. Ali emitovanje programa posredstvom satelita omogućava i dalje prisutnost srpske televizije u svetu.

U svojoj tridesetpetogodišnjoj istoriji televizija u Srbiji bila je otvorena za inostrane televizijske programe. Strani programi iznosili su od petine do trećine ukupnog obima programa na I i II mreži, a nekih godina i više. Osnovno načelo je da se gledaocima pruže najvredniji televizijski programi u svetu, kao i da se zastupe televizijski programi iz svih regiona sveta. U praksi izrazito su preovladavali televizijski programi i filmovi iz SAD i zapadnoevropskih zemalja.

Programi naše televizije pratili su novine u televizijskom stvaralaštvu i tehnologiji i istovremeno gradili samosvojan lik, polazeći od života našeg podneblja. Taj proces je tekao u svim programima, od dramskog do dokumentarnog ishodeći nesumnjivim rezultatima, o čemu svedoče i već spominjane nagrade na međunarodnim festivalima, koje ih vrednuju kao doprinos televizijskoj umetnosti.

Dramski program doneo je srpskoj književnosti nov podžanr - televizijsku dramu. U početku je pretežno kamerna, a kasnije, s razvitkom magnetoskopskog usnimavanja i montaže i s prodorom filmske tehnologije, izlazi iz tih okvira i često dobija oblik TV filma. Od početka svojstvena su joj savremena tematika i moderni izraz. U sedamdesetim godinama počeće da se neguje i dokumentarna drama.

Igrane serije nastaju na samom početku Televizije Beograd, u vidu humorističkih serija u zabavno-humorističkom programu. U nizu godina privlačiće najveće interesovanje gledalaca ne samo u Srbiji već i u svim sredinama nekadašnje Jugoslavije. Davaće humorističku i neretko satiričnu sliku naših ljudi i društva, u najboljim tradicijama srpskog humora, i postajaće sve više njegov glavni tok. Dramske serije nastaju kasnije, sedamdesetih godina - prvo kao televizijske adaptacije proznih dela, najčešće romana i zbirki pripovedaka srpskih pisaca, a potom se pripremaju i biografske serije i serije različitih tema.

Program za decu odlikuje se maštovitošću i eksperimentalnim duhom. Uz vidan naslon na srpsku književnost za decu i muziku gradio je specifične žanrove.

Muzičkim emisijama televizija deluje kao činilac muzičke kulture u Srbiji. Podsticanje stvaralaštva kompozitora i interpretatora, reafirmacija muzičke baštine i realizacija muzičko-scenskih dela - osnova su repertoara u višegodišnjoj programskoj praksi. U izgrađivanju posebnog muzičkog TV žanra tragalo se za mogućnostima vizuelizacije muzike.

Zabavni program razvijao se u vidu muzičko-zabavnih i kontakt-emisija. Deo ovog programa zasnivao se na proverenim muzičkim, književnim i drugim kulturnim vrednostima.

Dokumentarni program orijentisao se na izrazite autorske individualnosti. U protoku vremena svedočio je o našim krajevima i ljudima i značajnim događajima iz prošlosti i savremenosti.

Obrazovni programi svojevrsno su intelektualno središte srpske televizije. Svojim vrednostima uspeli su da privuku i širi auditorijum. Pretežno su razvijali dokumentarni žanr i u nj katkad uvodili elemente igranog programa, pa i koristili pretežno igrane strukture. Izuzetan značaj imaju serije o kulturnoj baštini i prelomnim događajima u srpskoj istoriji koji su usmeravali i tokove kulture.

Filmovi imaju važno mesto na programima Televizije. Osnovni cilj repertoara jeste bogaćenje filmske kulture gledalaca. U prvim godinama rada Televizije Beograd još nije bio regulisan status televizije kao prikazivača, uvoznika i proizvođača filmova, pa je učešće filmova u programu bilo manje nešto u drugim televizijama u svetu. Ipak, to se nadoknađivalo izborom najkvalitetnijih filmova. Ubrzo televizija postaje značajan prikazivač filmova u nas, emitujući godišnje i po nekoliko stotina dokumentarnih filmova, među kojima najveću pažnju gledalaca privlače domaći filmovi. Poslednjih godina broj prikazanih filmova samo na programima RTS kretao se između pet stotina i hiljadu. RTS, pored toga što prikazuje filmove, učestvuje i u finansiranju proizvodnje filmova u Srbiji. Televizija Beograd, a potom Radio-televizija Srbije, od 1990. do 1994. godine učestvovale su u finansiranju proizvodnje trideset dva dokumentarna i šezdeset devet kratkometražnih filmova.