Sima Ćirković-Pod vizantijskim okriljem

Preduslovi za nastanak Srpskog naroda stvoreni su u 7. veku, kada se na tle rimske provincije Dalmacije naselio, uz druge slovenske skupine, i deo plemena Srba. Nije poznato čime su se plemena toga doba međusobno razlikovala, na čemu se zasnivala njihova individualnost. Izvesnu ulogu su, svakako, igrala predanja o poreklu. Među balkanskim Srbima dugo se održavala tradicija o doseljavanju sa severa, iz "Bele Srbije", odakle je poticao i najstariji vladarski rod.

Sloveni su se na Balkanskom poluostrvu razlili na velikom prostranstvu, obrazujući veliki broj malih kneževina, koje su vizantijski pisci tog vremena zapažali kao mnoštvo i opisivali karakterističnim imenom "Sklavinija". Pripadnici srpskog plemena sudelovali su u razvoju nekoliko kneževina. Pored Srbije, koja se u 9. v. prostirala između Save i dinarskog masiva, približno između Ibra na istoku i Vrbasa na zapadu, nastale su u planinskim predelima i kraškim poljima oblasti koje će dati stanovnicima posebna imena: Neretljani, između Cetine i Neretve i na ostrvima Braču, Hvaru i Korčuli, Zahumljani, između Neretve i zaleđa Dubrovnika, Travunjani i Konavljani, između Dubrovnika i Boke kotorske. U 11. v. jedno od središta srpskog političkog života bilo je u kneževini Duklji, koja se prostirala oko Skadarskog jezera i doline reke Zete.

Zajedno sa ostalim slovenskim plemenskim teritorijama, i ove su bile izložene pokušajima potčinjavanja iz susedstva. U 7-8. v. za gospodare su se nametali Avari iz Panonije, dok je Vizantija pretendovala na sve što je nekad pripadalo Rimskom carstvu; od 680. slovenskim plemenima između Dunava i planine Balkana zagospodarili su Protobugari, stvorivši državu koja će se naglo proširiti, upijajući u sebe slovenske plemenske kneževine. Od sredine 9. v. i Srbija se našla na putu bugarskog širenja, pa je postala poprište suparničkih borbi Vizantije i Bugarske. Povod za mešanje pružali su mnogobrojni sukobi među članovima vladarskog roda, potomcima kneza Višeslava, koji su se borili za vlast i često smenjivali na prestolu.

Vizantija je veliki uspon postigla oko 870, kada je pokrštavanjem kneževskih porodica otvorila put masovnoj hristijanizaciji, praćenoj jakim političkim i kulturnim uticajima Carstva. Srpske kneževine bile su potčinjene crkvenim metropolama u Splitu i Sirmiju. Pokrštavanjem su potisnute u drugi plan neke od razlika među plemenima, pre svega one s korenom u paganskim verovanjima, a otvoren je put povezivanju na podlozi zajedničke hrišćanske kulture. Značajnu ulogu su u tome igrali prevodi biblijskih i bogoslužbenih tekstova i pisma prilagođena osobenostima slovenskog jezika, glagoljica, a zatim ćirilica. Hrišćanstvo je, međutim, uticalo na pojavu novih razlika među Slovenima usled nejednakih uticaja crkvenih centara pod čiju su jurisdikciju dospeli. Veoma duboke korene i dalekosežne posledice imao je odnos prema upotrebi slovenskog jezika u bogosluženju. Srbi su se našli u zoni u kojoj se mogla čuvati, dalje razvijati i prilagođavati slovenska pismenost.

Otpor bugarskom pritisku prestao je 924, kada je Srbija potčinjena, ali samo kratko, jer je knez Časlav (927- oko 950) neposredno posle smrti bugarskog cara Simeona uspeo da obnovi srpsku državu. Proširio je granice do obale mora i odbio je napade Mađara, koji su se krajem 9. v. nastanili u panonskoj niziji, nametnuvši se za gospodara zatečenom pretežno slovenskom stanovništvu. U svom daljem razvoju Srbi su veoma jako osetili posledice vizantijskih osvajanja. Preko četiri decenije trajale su borbe za potčinjavanje Bugarske, najvećeg vizantijskog suparnika u borbi za vlast nad balkanskim Slovenima. Kada su se konačno završile 1018. godine, granice Vizantijskog carstva pomerene su do Dunava i Save.

Tada je teritorije naseljene Srbima presekla granica koja odvaja oblasti pod neposrednom vizantijskom vlašću, istočno od linije Sirmij (Sremska Mitrovica) - Ras (Novi Pazar) - Prizren, i zapadno od te linije, oblasti pod domaćim vladarima, s tradicionalnim uređenjem izraslim iz slovenske podloge. Vizantiji potčinjene teritorije pripale su autokefalnoj arhiepiskopiji u Ohridu, tako da su srpske zemlje još pre konačnog rascepa crkava (1054) presečene granicom između carigradske i rimske crkvene jurisdikcije.

U oblastima pod neposrednom vizantijskom vlašću obnovljeni su antički gradovi kao Sirmij, Beograd, Braničevo, Niš, što su postali sedišta crkvenih i svetovnih vlasti, koje su preko dva stoleća neprekidno uticale na stanovništvo svoje okoline. Severno od Save i Dunava u Ugarskoj kraljevini slabo nastanjene etnički heterogene teritorije dobile su naselja, utvrđenja, organizaciju vlasti (županije) i episkopije.

Kako je posle potčinjavanja Bugarske pritisak dolazio samo iz Vizantije, naročito iz njenih uporišta u Dubrovniku i Draču, sedišta srpskog otpora obrazovala su se u susedstvu. U Duklji (Zeti) i Zahumlju knez Stefan Vojislav (1037-1051) uspeo je da zbaci vizantijsku vlast, a njegovi naslednici Mihajlo (oko 1055- oko 1082) i Bodin (oko 1082-1101) proširili su i učvrstili državu mireći se s vrhovnom vlašću careva i povremeno joj se pokoravajući. Od kraja 11. v. veću ulogu počinju igrati oblasti u unutrašnjosti, čije je jedno jezgro bilo u Bosni, a drugo kod grada Rasa.

Otkako je početkom 12. v. Ugarska kraljevina zavladala Hrvatskom i potčinila vizantijske gradove u Dalmaciji, počela je dugotrajna vizantijsko-ugarska borba za prevlast nad Balkanskim poluostrvom. Srbi su se našli između jakih suparnika, tako da su oni u Bosni, pod vladarima s titulom bana, potčinjeni ugarskim kraljevima, dok su oni u istočnim oblastima, pod vlašću velikih župana, bili štićenici vizantijskih careva. U vreme ratova oni bi se odmetali i prilazili protivničkoj strani. U to doba bile su uspostavljene tešnje veze između ugarske i srpske vladarske dinastije.

Poslednji trijumf Vizantije za vreme cara Manojla Komnina (1143-1180), kada su bile potčinjene i Ugarska i susedna srpska oblast, plaćen je preteranim iscrpljivanjem snaga, pa je posle smrti ratobornog cara usledio dug period krize. Tadašnji srpski veliki župan Stefan Nemanja (1166-1196) iskoristio je slabosti i teškoće Vizantije da proširi vlast do Južne i Velike Morave, zatim na teritorije današnjeg Kosova, ravnice oko Skadarskog jezera i primorske gradove od Kotora do Skadra. Pod upravom Nemanjine braće i sinova našle su se i teritorije nekadašnjih kneževina Zahumlja i Travunije, tako da je srpska država obuhvatila prostor između reke Neretve i Južne Morave, približno od planine Rudnika do obale Jadranskog mora. Stefan Nemanja se povukao s prestola, odredivši za naslednika srednjeg sina Stefana, zeta vizantijske carske porodice. Zamonašio se u svojoj zadužbini manastiru Studenici, a ubrzo se pridružio najmlađem sinu Savi, monahu, na Svetoj Gori. Zajednički su podigli za srpske monahe manastir Hilandar, koji je igrao značajnu ulogu u kasnijem razvoju srpske crkve i kulture.

Među balkanskim državama

Kao carski zet i nosilac titule sevastokratora, Stefan Nemanjić (1196-1227) uživao je podršku Vizantije i uspevao da očuva Nemanjine tekovine. A kada se situacija iz temelja promenila, pošto su zapadnjački krstaši predvođeni Venecijom osvojili Carigrad i srušili Vizantijsko carstvo, Stefan se okrenuo Zapadu i veštom politikom otklanjao opasnosti od Ugarske, Latinskog carstva, obnovljene Bugarske i osamostaljenih gospodara u vizantijskim provincijama. U periodu previranja i naglih promena uspeo je da očuva neokrnjenu državu i da joj podigne ugled i rang time što je od pape dobio kraljevsku krunu (1217), što mu je kod naslednika i potomstva donelo slavu "prvovenčanog kralja".

Zaslugom kraljevog brata Save temeljito su izmenjene crkvene prilike u srpskoj državi, koja je imala dvojaku tradiciju: rimokatoličku u gradovima na jadranskoj obali i njihovom bližem zaleđu i vizantijsko-pravoslavnu na području Ohridske arhiepiskopije. Katolički krajevi bili su pod jurisdikcijom nadbiskupija u Baru i Dubrovniku, a u pravoslavnom delu bile su episkopije u Rasu, Lipljanu i Prizrenu. Nastojeći da za svoju kraljevinu dobije jedinstveni crkveni okvir pod domaćim starešinama, kralj je, i pored svojih veza s papskom stolicom, podržao pravoslavne tradicije zemalja u unutrašnjosti.

U Nikeji, centru maloazijskih Grka, koji su čuvali tradicije carigradske patrijaršije i nastojali obnoviti Vizantijsko carstvo, Sava Nemanjić je od cara i patrijarha izdejstvovao obrazovanje posebne arhiepiskopije za srpsku državu. Sava je za arhiepiskopa posvećen 1219. u Nikeji, dok je za njegove naslednike predviđeno da se biraju i posvećuju u Srbiji. Granice pravoslavnog područja pomerene su prema zapadu i prema jugu sve do morske obale, s izuzetkom starih primorskih gradova i njihovih distrikata. Osnovane su nove episkopije, sa sedištem u manastirima, gde su obrazovani sveštenici i prepisivane knjige neophodne crkvenom životu. Sava I je za potrebe crkvenih starešina obezbedio prevod vizantijskog crkveno-pravnog zbornika Nomokanona (Krmčija, Svetosavska krmčija).

Srpska kraljevina i autokefalna crkva predstavljale su okvir u kome je oživljeno kulturno stvaranje dobilo osobena obeležja. To se može zapaziti na crkvenim spomenicima Raške škole (Studenica, Žiča, Mileševa, Sopoćani, Gradac, Arilje i dr.) i na zamahu prepisivačke i književne delatnosti. Nasleđeni jezik književnog izražavanja dobija crte karakteristične za govorni jezik naroda, dok obogaćena "biblioteka" prevedenih i prepisanih dela i žanrova dobija i originalne srpske sastave. Kao i u graditeljstvu i opremanju crkava i manastira, i ovde prednjače članovi dinastije. Stefan Prvovenčani i Sava I, svaki sa svojim žitijem svetog Simeona, oca i rodonačelnika dinastije. Žitija su imala važnu ulogu u zasnivanju kulta, kome su kasnije pridruženi sveti Sava i još neki vladari koji su poštovani kao sveci u krilu srpske autokefalne crkve. Kult svetih vladara uzdizao je autoritet dinastije i omogućavao da se u nastavku opšte hrišćanske izgrađuje i posebna srpska tradicija, koja će se čuvati u krilu crkve.

Uporedo s kulturnim zaokruživanjem, područja srpske arhiepiskopije produbljavala se granica prema onima koji su ostali izvan njenih okvira, pre svega građanima primorskih gradova i podanicima bosanskih banova. Izrasla iz srpske plemenske podloge, država bosanskih banova razvijala se odvojeno, uključujući u sebe delove susednih hrvatskih i srpskih teritorija. Njenu posebnost naglašavala je "crkva bosanska", spornih učenja i neobičnog uređenja, osuđivana kao jeretička u pravoslavnim i katoličkim sredinama. Konfesionalne razlike i povremeni sukobi banova s "raškim" kraljevima vodili su podvajanju stanovnika i tek je širenje Bosne na račun teritorija države Nemanjića omogućilo da u drugoj polovini 14. v. Bosna zaigra značajnu ulogu u čuvanju i razvijanju srpskih tradicija.

Posle Stefana Prvovenčanog njegovi sinovi Stefan Radoslav (1227-1234) i Stefan Vladislav (1234-1243) igrali su podređenu ulogu u veoma složenim balkanskim političkim prilikama, ali su uspeli da očuvaju neokrnjenu državu. Njihov najmlađi brat Stefan Uroš I (1243-1276) pokušao je da nasleđene teritorije proširi i prema severu (Mačvanska banovina) i prema jugu (Skoplje). Trajnije rezultate imao je njegov rad na podsticanju rudarstva, kovanju srebrnog novca, jačanju trgovačkog prometa i čvršćem povezivanju delova države u jedinstvenu celinu.

Tek su Uroševi sinovi Stefan Dragutin (1276-1282, umro 1316) i Stefan Uroš II Milutin (1282-1321) postigli znatnije uspehe u širenju srpske države. Milutin je osvojio severnu i srednju Makedoniju (do grada Proseka, danas Demir Kapije), dok je Dragutin kao zet i vazal ugarskog kralja dobio Mačvansku banovinu i Beograd s njegovim područjem. Zajednički su braća osvojila od bugarskih velikaša teritoriju sadašnje severoistočne Srbije, onovremeno Braničevo i Kučevo. Srpska država se time privremeno proširila do Save i Dunava, čime su stvoreni uslovi da se bolje nasele i povežu teritorije pored Save i Dunava sa centralnim delovima Srbije. Pripremljeni su uslovi da se kasnije težište političkog i kulturnog života premesti na sever.

Početkom 14. v. dotadašnje tekovine bile su uzdrmane dugogodišnjom borbom između Milutina i Dragutina, izazvanom nastojanjem i jednog i drugog da srpski presto osiguraju svojim naslednicima. Dinastički sukob doveo je do slabljenja države i teritorijalnih gubitaka u početku vlade Milutinovog sina Stefana Uroša III Dečanskog (1321-1331). Osvajačku politiku je nastavio tek njegov sin Stefan Dušan (1331-1355), služeći se snagom ratoborne vlastele i iskorišćavajući unutrašnje razdore i neprilike Vizantijskog carstva. U nekoliko talasa osvajanja usmerenih uvek prema jugu, prema bogatim i urbanizovanim vizantijskim oblastima, pomerene su granice Dušanove vlasti sve dalje: od Makedonije i Albanije (1334, 1342-1345) do Epira i Tesalije (1374-1348).

Dušan se u aprilu 1346. krunisao za "cara Srba i Grka", pošto je pre toga srpsku arhiepiskopiju uzdigao u rang patrijaršije. Tim promenama vidljivo je izrazio nov položaj srpske države, koja je postala vodeća sila na Balkanskom poluostrvu. Ona se širenjem udaljavala od svoga prvobitnog jezgra, stremeći ka Carigradu, a i od svojih starih tradicija, identifikujući se sa univerzalnim pravoslavnim carstvom. Ogromna država, koja se prostirala od Save i Dunava do Korintskog zaliv, morala se neprekidno braniti i na bojištima i usavršavanjem uprave i zakonodavstva.

Politička ekspanzija karakteristična za Dušanovo vreme omogućena je stabilnim unutrašnjim razvojem, pre svega bujanjem privrednog života, iz koga su napajane i vladareve finansije. Zahvaljujući interesovanju za proizvode srpskog rudarstva, pre svega za srebro, Srbija je posredstvom primorskih trgovaca uključena u mediteranske privredne tokove. Iz rudnika otvorenih do ovog vremena razvila su se gradska naselja, središta trgovine i preduzetništva, koje će naročito doći do izražaja otvaranjem znatnog broja novih rudnika krajem 14. i u 15. veku.

U izgrađivanju upravnog sistema, stvaranju institucija, uobličavanju pravnog poretka, Srbija je od Milutinovog vremena bila široko otvorena za vizantijske uticaje. Dušan je kao car - u organizaciji dvora i dvorskih službi, sistema činova i titula, rada kancelarije - svesno i dosledno presađivao na srpsko tle vizantijske obrasce. On je na celu državu proširio upravni sistem koji je počivao na "kefalijama", vladarevim namesnicima u gradovima i oblastima.

Dušanovo carstvo sastojalo se od veoma različitih teritorija. Neke su imale vizantijsko pravo i uređenje, druge nisu nikad bile pod neposrednom vizantijskom vlašću, jedne su živele po vizantijskim zakonima, druge po običajnom pravu. Ujednačavanju uređenja i usavršavanju funkcija državne vlasti trebalo je da doprinese careva zakonodavna delatnost , čiji je glavni plod bio Dušanov Zakonik (1349, 1354). Dve stotine članova Zakonika regulišu raznovrsnu tada aktuelnu pravnu materiju i deluju kao most između učenog vizantijskog i srpskog običajnog prava. Zakonodavac polazi od velike nejednakosti u društvu u kome nasuprot povlašćenoj vlasteli stoji prostran i heterogen stalež sebara, snažno nameće ulogu državne vlasti u obezbeđenju javnog reda i iskorenjivanju razbojništva, ali se miri s jurisdikcijom gospodara vlastelinstva, autonomnih opština i grupa s posebnim pravima.

Kulturne tekovine ovog perioda pokazale su se trajnije od rezultata osvajačkih poduhvata. Od Milutinovog vremena u graditeljstvu i likovnim umetnostima vlada ugledanje na carigradske uzore, što vodi pojavi srpsko-vizantijskog stila. U prepisivačkoj, prevodilačkoj i književnoj delatnosti povećava se broj žanrova, među kojima su neki, kao prevodi vizantijskih svetskih hronika i pravni priručnici, služili popularisanju carske ideologije.

Osvajačka politika prekinuta je posle iznenadne Dušanove smrti (1355). Umesto jake careve vlasti, za vreme Dušanovog naslednika Stefana Uroša (1355-1371) prevagu su dobili velikaši, namesnici u pojedinim oblastima, koji se postepeno pretvaraju u samostalne gospodare. Razvoj države krenuo je suprotnim pravcem, i to tako da su prvo otpadali oni delovi koji s poslednji osvojeni. Dušanov polubrat Simeon Uroš Paleolog proglasio se za cara i zasnovao je u Tesaliji posebnu državu, koja se održala do 14. v. Od Dušanovih namesnika potekle su porodice lokalnih gospodara u Epiru i južnoj Albaniji. Oni, međutim, nisu imali veze sa srpskom državom.

U borbi za opstanak

Preokret je imao utoliko teže posledice što su nešto ranije na evropskom tlu stekli uporište Turci Osmanlije. Njima nasuprot stajale su umesto jedinstvene i moćne Dušanove države teritorije razjedinjenih i zavađenih oblasnih gospodara. Prvi na putu turskog širenja našao se gospodar grada Sera i njegove oblasti despot Jovan Uglješa, čiji je brat Vukašin, gospodar teritorija u zapadnoj Makedoniji, postao 1365. savladar caru Urošu, sa starom srpskom kraljevskom titulom. Braća su pokušala da suzbiju Turke, ali su u bici na Marici (26. 9. 1371) pretrpeli poraz i poginuli. Turci su ojačali, pojas njihovih vazala proširio se do Makedonije, gde su bili Vukašinovi sinovi, i do granične oblasti Srbije i Bugarske, gde su Dušanovi sestrići Dejanovići (Dragaši) imali svoju teritoriju.

Velikaši iz centralnih oblasti ojačali su i nastavili gloženje oko teritorija. Sve više se isticao knez Lazar Hrebeljanović (1362-1389), gospodar oblasti od Novog Brda do Kruševca, koji je postepeno proširivao vlast do Save i Dunava. Njegov sused župan Nikola Altomanović (1363-1373) učvrstio se u ranije formiranoj oblasti od zapadne Srbije do morske obale i ugrožavao sve svoje susede. Zahvaljujući starijim i novijim osvajanjima, počev od doline Neretve šireći se prema istoku, sve važnije uloge meću srpskim velikašima preuzima bosanski ban Tvrtko, koji je bio rođak Nemanjića i koji je po tome osnovu polagao pravo na srpski presto. Zajedno sa knezom Lazarom porazio je 1373. Nikolu Altomanovića, proširio vlast do Polimlja i Boke i krunisao se 1377. za kralja Srba i Bosne.

Gospodari središnjih oblasti došli su pod udar Turaka. Posle više lokalnih sudara, pokušali su da se suprotstave Turcima knez Lazar, njegov zet Vuk Branković i kralj Stefan Tvrtko I (1353-1391), koji je poslao pomoćni odred. U krvavoj bici na Kosovu polju 15. juna 1389. poginuli su knez Lazar, turski vladar Murat i hiljade ratnika s obe strane. U kasnijoj istorijskoj tradiciji ova bitka je zapamćena kao sudbonosni poraz i kraj srpske države.

Turci su se ubrzo oporavili, nametnuli vrhovnu vlast Lazarevim naslednicima, a od 1392. i Vuk Branković, koji je postao vodeća ličnost dok ga 1397. Turci nisu zbacili i zatvorili. U novom turskom osvajačkom talasu osvojene su dotadanje vazalne oblasti u Makedoniji (1395). Preokret je doneo tek turski poraz kod Angore (1402) u ratu s Mongolima. Usledile su unutrašnje borbe među pretendentima na turski presto koje su omogućile balkanskim državama predah od nekoliko decenija samostalnog razvoja.

Sin kneza Lazara Stefan Lazarević (1389-1427) uspeo je da se učvrsti u nasleđenim oblastima i da postepeno okupi preostale teritorije nekadašnje srpske države. Od vizantijskog cara dobio je 1402. titulu despota, koju su srpski vladari nosili do kraja samostalnog državnog života. Prihvatio je vrhovnu vlast ugarskog kralja i dobio Beograd i Mačvu, oko kojih su se Srbija i Ugarska dugo sporile. Položaj su mu otežavali sukobi s bratom i sestrićima, sinovima Vuka Brankovića. Posle pomirenja 1411. njihove oblasti su sjedinjene, a Vukov sin Đurađ određen je za naslednika svoga ujaka. Drugi Stefanov sestrić, Balša III, poslednji izdanak Balšića, zaveštao mu je pred smrt svoju zemlju. Tako je i Zeta, mada okrnjena, jer su deo poseli Venecijanci, ušla u sastav srpske države, čime su otklonjene posledice dugotrajne rascepkanosti. Država srpskih despota prostirala se od Save i Dunava do Šar-planine i Skadarskog jezera, a imala je težište na severu, gde su joj blizu granice bile prestonice, u Beogradu za vreme Stefana Lazarevića i u Smederevu za vreme Đurđa Brankovića (1427-1456).

Uprkos nedaćama i dvostrukim vazalskim obavezama, prema Ugarskoj i Turskoj, despoti su uspevali da obezbede državi unutrašnju stabilnost, privredni prosperitet i poslednji kulturni procvat. Uz aktivne stare rudnike otvarani su novi, privlačeći više no ikada ranije trgovce i uvećavajući vladareve prihode. Gradovi su uz svoje privredne i upravne funkcije sve više dobijali ulogu društvenih i kulturnih središta. Ktitorske i graditeljske tradicije Nemanjića prihvatio je već knez Lazar, a za njim i naslednici i velikaši tog doba. Umetnički spomenici grupisani su u severnim oblastima i nose zajednička obeležja Moravske škole. U književnosti i prevodilačkoj delatnosti izrazito je interesovanje za istorijske teme.

Kratkotrajni prosperitet Despotovine počivao je na nesigurnim temeljima, jer tadanja Srbija nije imala snage da odbrani samostalnost. Ukleštena između Ugarske i Turske, zavisila je od njihovih međusobnih odnosa. U jednom periodu neprijateljstava Srbiju su bili osvojili Turci (1439), ali je ona ratom 1443. i mirom 1444. obnovljena. Međutim, poslednje razdoblje samostalnosti bilo je veoma kratko. Otkako su pod Mehmedom II (1451-1481) Turci počeli sistematski osvajati vazalne države, Srbija je svake godine (1451-1459) bila izložena napadima, koji su je sužavali, dok 20. VI 1459. nije palo i Smederevo. Ubrzo zatim pale su i srpske teritorije u okviru bosanske države (1463-1465). Najduže su se održale, sve do 1496. godine, zetske planinske oblasti, zvane od ovog vremena Crna Gora, pod lokalnom dinastijom Petrovića, koja je čuvala stare tradicije i simbole. Njena jedinstvena kulturna tekovina bila je ćirilska štamparija pri Cetinjskom manastiru (1493-1496).

Turskim osvajanjem iz temelja su se izmenili uslovi za razvoj srpskog naroda. Iskorenjena je dinastija s najvećim delom plemstva, razorene su svetovne institucije, tako da je kontinuitet održavala jedino crkva, koja je imala mogućnosti da deluje, ali u siromaštvu i neuporedivo težim okolnostima. Dospevši u okvire islamskog teokratskog carstva, Srbi su, kao i drugi potčinjeni narodi, bili izloženi trajnom pritisku da se prilagode osmanlijskom društvenom poretku i državnom i pravnom uređenju. Osmansko carstvo tolerisalo je pripadnike drugih vera, hrišćanski podanici su smatrani za štićenike sultanove, ali put društvenog uspona bio je otvoren jedino onima koji bi prihvatili veru osvajača. Od prvih početaka pa sve do kraja turske vlasti pojedinci ili grupe iz različitih slojeva srpskog društva primali su islam, nekada da bi olakšali svoj položaj i sačuvali imovinu, nekada da bi dobili mesta u vojnom ili upravnom aparatu. Islamizacija je najčešće bila marginalan proces, praćen otuđenjem, često i udaljavanjem iz srpske sredine, onih koji bi promenili veru. Izuzetno su se u pojedinim oblastima obrazovale kompaktne islamizovane mase, koje su bile podvojene od sredina svojih sunarodnika ne samo drugom verom nego i pratećim kulturnim razlikama (imena, nošnja, ishrana, ambijent, rituali kojima je uokviren ljudski život od rođenja do smrti itd.). Iako su ostali u istoj sredini i sačuvali svoj jezik, oni koji su prihvatili islam promenili su odnos prema istorijskim tradicijama, a podvojenost je pojačana nejednakim stavom prema Osmanskom carstvu.

Neposredno po osvajanju, zemlje su bile podeljene turskim ratnicima, među kojima je neko vreme bilo i hrišćana, deo je rezervisan za sultana i visoke dostojanstvenike (rudnici i trgovi). Uvedena je upravna podela na sandžake, nahije, kadiluke, sa centrima u gradskim naseljima, koja su zbog vojnih posada, činovnika i turskih zanatlija brže od seoskih naselja dobijala orijentalni izgled i islamski karakter.

Turskom osvajanju prethodile su i sledile velike seobe, koje su i Srbe odvodile daleko od nekadašnjih matičnih oblasti. Prelazili su u susedne oblasti Podunavlja, naselili oblasti današnje Vojvodine i tu su do pada Ugarske (1541) održavane državne tradicije pod titularnim despotima Srbije (Brankovići, Berislavići, P. Bakić). Delom su i nasilno preseljavani i prevođeni s turske na hrišćansku stranu i uključivani u odbrambeni sistem (Vojna granica) koji je uobličen u 16. veku. Dospeli su u Dalmaciju, Hrvatsku, Slavoniju, alpske oblasti, udaljene delove Ugarske, Erdelj. U nekim oblastima srpski naseljenici bili su malobrojni i retko naseljeni, pa su kasnijim vremenima asimilovani od brojnijih i gušće naseljenih kolonista dovođenih iz stranih zemalja.

Raštrkani na ogromnom prostoru, podeljeni između suparničkih carstava, Srbi su bili povezani jakom istorijskom tradicijom i jedinstvenim okvirom Srpske pravoslavne crkve. Patrijarsi i sabor nestali su ubrzo posle turskog osvajanja, mitropoliti i episkopi birani su od lokalnih sabora, a imenovanja su dobijali od sultana. Tek 1557. obnovljena je Pećka patrijaršija, obuhvatajući ogroman prostor sa preko 40 mitropolija i episkopija. Crkvi su pripadale i značajne sudske nadležnosti u oblasti bračnog prava i nasleđa. Iako je crkva izgubila najveći deo imovine, ipak je uspevala da vrši svoju misiju izdržavajući se od malih priloga velikog broja vernika. Uprkos zvaničnoj zabrani da se grade novi hrišćanske bogomolje, podignut je pod turskom vlašću znatan broj crkava i manastira.

U graditeljstvu, kao i u likovnim umetnostima, očuvane su tradicije iz srednjeg veka, a stari spomenici su služili kao uzori. Uprkos nepovoljnim uslovima ostala je živa prepisivačka i književna aktivnost, i mnoga značajna dela sačuvana su zahvaljujući prepisima nastalim u tursko doba. Vremenom su oblasti plemenskog društva u planinskim područjima današnje Hercegovine i Crne Gore, zaklonjene od neposrednog turskog mešanja i pritiska, postale najbolji čuvari srednjovekovnih tradicija. Plemenski prvaci su zajedno sa crkvenom hijerarhijom 16. v. živo radili na organizovanju borbe protiv turske vlasti i zanosili se idejom o obnavljanju srpskog kraljevstva.

Zatišje posle ustanka i pokreta protiv turske vlasti na prelazu iz 16. u 17. vek ispunjeno je bilo za vreme patrijarha Pajsija (1614-1647) intenzivnom kulturnom delatnošću, čiji je opšti smisao održavanje i naglašavanje kontinuiteta. Revnosno se sakupljaju i prepisuju stari tekstovi, sam patrijarh Pajsije piše Žitije cara Uroša i zasniva njegov kult, obnavljaju se crkve i živopis. Karakterističnim plodovima pajsijevske obnove pripada i mlađa prerada Dušanovog zakonodavstva, koja više čuva uspomenu na staru srpsku državu nego što utiče na aktuelni pravni život u 17. veku.