Srednjevekovna muzika

Roksanda Pejović

Dokaza o postojanju muzičara, pevača, svirača u žičane instrumente i bojne trube kod Južnih Slovena ostavili su, između ostalih, vizantijski istoričari i arapski putopisci. Tragovi slovenskog muziciranja možda su sadržani u pesmama i igrama dodola, devojaka okićenih cvećem koje idu po selu kako bi molile kišu da pada, u krstonoškim pesmama, čiji učesnici nose krst i ikonu sveca, moleći se za rodnu godinu i u drugim obredima.

kada su Ćirilo i Metodije, pokrštavajući Slovene u 9. veku, preveli grčke knjige na slovenski i uveli bogosluženje na ovom jeziku, počeo je, pretpostavlja se, razvoj slovenske crkvene muzike. Verovatno su grčke melodije bile prilagođavane slovenskim rečima. Kasnije su izvesni crkveni tekstovi čitani, drugi su recitovani na jedan, dva ili tri tona, a liturgijske pesme pevane su, izgleda, u početku silabično a potom s melizmima.

Srpska srednjovekovna muzika, kao i umetnost istog doba, razvijala se u sferi delovanja vizantijske muzičke kulture u srpskoj državi od 12. do 15. veka, ali i za vreme petvekovnog robovanja pod Turcima. Pojanje je bilo jednoglasno izvođeno solistički ili u horu (u dve pevnice). Dirigent (domestik) pokretima ruku pokazivao je tok melodije koja se učila napamet: glavni pevač (protopsalt) otpevao bi početnu intonacijsku formulu, zapravo skraćenu melodijsku pripremu pesme, odnosno melodijsko - ritmičku celinu koja karakteriše pojedini crkveni napev (poznavanje ove formule omogućavalo je iskusnom pevaču da otpeva celu pesmu), a zatim bi počinjao melodiju unisono, jednoglasno s horom (pesma je mogla imati i druge formule). Ako ej melodija bila melizmatična, solista bi je sam otpevao, uz držani ton hora (ison).

Kao uzori, tj. modeli po kojima su komponovane srpske crkvene melodije, služile su melodije Osmoglasnika, zbirke crkvenih pesama za nedeljnu službu (večernje, jutarnje, liturgija), posvećene Hristovom vaskrsenju. One su ciklično, u osam nedelja ponavljane tokom crkvene godine u jednom od osam crkvenih glasova - svaki glas je podrazumevao određeni modus zasnovan na izvesnom broju formula. Pesme Osmoglasnika su služile kao uzori za stvaranje drugih crkvenih pesama. Veliki značaj su imale pesme posvećene srpskim vladarima i službe koje su pisali srpski autori: U njima nema srednjovekovnih nota - neuma, ali ima oznaka pojedinih glasova, što znači da su bile predviđene za pojanje.

U crkvenim izvorima postoji informacija o svakodnevnom pojanju, kao i o pojanju prigodom smrti pojedinih vladara, ili prenosa njihovih moštiju. Izgleda da je kraljica Jelena, žena kralja Uroša I, imala svoj crkveni hor pevača pod upravom velikog domestika Raula iz Zihne.

U izvesnom broju srpskih srednjovekovnih rukopisa zabeleženi su neumski notni znaci. Njihovi autori su bili Stefan Srbin, čija dela, među kojima i čuvena pesma Ninja sili (Sada nebeske sile), otkrivaju zajedničke melodijsko-ritmičke osobine, takođe Nikola Srbin, zatim Isaija Srbin, s pesmama u čast južnoslovenskih svetitelja i drugi. Ove jednoglasne liturgijske pesme nevelikog obima i postupnog pokreta (veći skokovi naglašavaju značajne reči) čine neraskidivu celinu s tekstom. Zasnovane su na nekoliko osnovnih jezgara koja se javljaju tokom pesme doslovno, varirano ili u fragmentima. Pojedine imaju bogatu melizmatiku. One pripadaju duhovnom svetu drugačijem od gregorijanskog - zadržale su iskonski izraz i fleksibilnost, pokazujući kako dramska, tako i lirska raspoloženja.

Mada malobrojna, svedočanstva o svetovnom muziciranju u Srbiji, Bosni i Hercegovini i Zeti, pokazuju da je muzika imala svoje mesto u boju, na dvoru i u narodu. Ona je u državi Nemanjića bila u sastavu dvorskog ceremonijala. Njeni su nosioci bili, kao u zemljama širom Evrope, igrači, svirači i zabavljači. Nazivani sviralnicima, glumcima i praskavnicima, uveličavali su svojom svirkom veselje povodom krunisanja vladara (vlastela je na krunisanju Stefana Prvovenčanog slušala svirku bubnjeva i gusala), dočekivali si kraljeve pesmama (kralja Milutina), a despote sviranjem u trube (Stefana Lazarevića). Stefan Dušan, koji je na svom posedu imao i muzičare, i koji ih je poklanjao zajedno s imanjem, izmenjivao je muzičare sa Dubrovnikom povodom raznih svečanih prigoda. Cenjeni srpski svirač Dragan iz Prizrena bio je 1335. gradski muzičar u Dubrovniku.

Stefan Lazarević je na svom dvoru imao muzičku kapelu, a njegovi muzičari su svirali na lađama dok je gostio turskog cara. Despot Đurađ Branković je voleo muziku. U njegovoj biblioteci se nalazio i čuveni psaltir bogato ilustrovan muzičkim instrumentima (Minhenski psaltir).

Na bosanskim, hercegovačkim, humskim i zetskim dvorovima vladara i velikaša 15. veka vojvode Sandalja Hranića, kralja Tvrtka I i Balše Balšića - bilo je pevača, glumaca, mađioničara, lakrdijaša i svirača u svirale, laute, trube, gajde, doboše i druge instrumente. Njihovi muzičari su se mogli čuti u Dubrovniku, a dubrovački su im dolazili u pohode.

Muzički instrumenti na spomenicima srpske srednjovekovne likovne umetnosti od kraja 12. do polovine 18. veka predstavljaju dragocene priloge za proučavanje sveukupnog srednjovekovnog instrumentarijuma, koji je gotovo u celini poznat samo iz likovnih izvora. U koliko nisu vizantijski ili prednjoazijski, mogu biti antičkog ili zapadnoevropskog porekla. Moguće je da se u neke od njih sviralo i u balkanskom srednjem veku. Islikavani su najčešće na scenama Hristovog rođenja, ruganja Hristu i kao ilustracije psalama, ali i na drugim kompozicijama. Često su prikazivani tasovi, a naročito bubnjevi, rogovi i trube, razne vreste lauta i psalterioni. Oni krase Miroslavljevo jevanđelje i Minhenski psaltir, zidove Hilandara, Starog Nagoričina, Dečana, Lesnova, Hopova i mnogih drugih manastira i crkava.

Za vreme robovanja pod Turcima od sredine 15. veka, narod je, krijući se od zavojevača, pevao uz gusle i svirao u tambure, zurle, tapane i još neke instrumente. Glasoviti srpski guslari boravili su u 16. i 17. veku na poljskim plemićkim dvorovima, zatim u Ukrajini i Mađarskoj. Time se održavao kontinuitet s muzikom minulog doba i pripremala renesansa srpske muzike.