Novinarstvo i publicistika

Mihailo Bjelica

Istorija srpske porodične štampe počinje s časopisom "Slaveno-serbski magazin", koji je štampan u Veneciji 1768. godine. Osnivač ej i urednik časopisa Zaharije Orfelin, jedan od najobrazovanijih Srba svog vremena, pisac, istoričar, slikar, bakrorezac i izdavač prvog časopisa i večitog kalendara. Školovao se i učio zanate u Pešti, Beču i Veneciji, a živeo i radio u srpskoj sredini u Sremskim Karlovcima, Novom Sadu i drugim mestima u južnoj Ugarskoj.

Iako je izašao samo jedan broj, "Slaveno-serbski magazin" se može smatrati i početkom srpske publicistike. U njegovom predgovoru, koji je napisao Orfelin, raspravlja se o aktuelnim pitanjima kulturnog života kod Srba i izlažu određene ideje i programi. Ovaj predgovor, štampan je na trinaest strana časopisa, ocenjen je od istoričara kao veoma značajan tekst u kojem su prvi put na srpskom jeziku iznete racionalističke i prosvetiteljske doktrine evropskog 18. veka.

Prve novine na srpskom jeziku pojavile su se takođe izvan teritorije današnje Srbije, u Beču 1791. godine ("Serbskija novini"). U prestonici austrijske carevine pojavio se i prvi srpski dnevnik ("Novine serbske", 1813) i prvi srpski almanah ("Zabavnik", 1816). Nekoliko značajnih srpskih listova i časopisa izlazilo je u prvoj polovini 19. veka u Pešti, a prvi je "Letopis Matice srpske", pokrenut 1825, koji izlazi i danas kao jedan od najstarijih književnih časopisa u Evropi.

Na teritoriji današnje Republike Srbije novine izlaze od 1834. godine, najpre u Kragujevcu, ondašnjoj prestonici kneza Miloša, odmah zatim u Beogradu, a nešto kasnije u Novom Sadu, Sremskim Karlovcima, Zemunu, Somboru, Vršcu, Pančevu, Prištini. U drugoj polovini 19. veka srpski listovi javljaju se u Bosni i Hercegovini (1866), Crnoj Gori (1871), Hrvatskoj (1874) a krajem veka i srpski iseljenici u severnoj Americi počinju da izdaju svoje novine.

Uoči balkanskih ratova, 1911. godine, izlazila su ukupno 252 srpska lista i časopisa od kojih u Kraljevini Srbiji 152 (samo u Beogradu 105), Vojvodini 41, Bosni i Hercegovini 19, Hrvatskoj 12, Crnoj Gori 3, Makedoniji 3, Sjedinjenim Američkim Državama 17, u drugim delovima Austro-ugarske 5 i Kanadi jedan list.

Na izdavanju, uređivanju i pisanju tih publikacija radio je veliki broj ljudi, raznih zanimanja i opredeljenja, novinara, političara, prosvetnih radnika, naučnika, sveštenika, oficira, studenata, đaka. U ovom kratkom prilogu reći ćemo nešto samo o onim najznačajnijim, koji su najviše uticali na razvitak srpske žurnalistike i publicistike do Prvog svetskog rata.

Posle Zaharija Orfelina, koji je ostao usamljena pojava u svom vremenu, najznačajnije ime srpske žurnalistike nesumnjivo je Dimitrije Davidović, izdavač i urednik srpskih novina u Beču i urednik prvih novina u Srbiji. Za njegove bečke novine može se reći da su desetak godina bile glavno kulturno stecište oko koga se okupljala ondašnja srpska inteligencija. Najaktivniji saradnik tog nevelikog kruga bio je Vuk Karadžić, reformator srpskog književnog jezika i pisma, koji je u Davidovićevim novinama objavljivao svoje radove i vodio književne polemike.

Kao uredniku prvih novina u Kneževini Srbiji, Davidoviću pripadaju sve zasluge koje imaju rodonačelnici nacionalne štampe. Po uzoru na najbolje evropske listove svog vremena, on je u Srbiji, koja se još oslobađala od feudalne turske vlasti, izdao moderan informativno-politički list. Davidović se nije zadovoljavao objavljivanjem samo zvaničnih vesti i izveštaja, kako je to od njega tražila vlast, već je nastojao da o događajima daje i svoja mišljenja. Iako je zbog toga udaljen iz novinarstva, njegove novine su dugo vremena služile kao uzor dobro uređivanog lista.

Revolucionarni talas koji je 1848. godine zahvatio Evropu imao je velikog uticaja na razvoj srpske žurnalistike, naročito u Vojvodini. Posle pada Meternihovog apsolutizma i ukidanja cenzure u Austrijskoj monarhiji, glavna tema srpske štampe postaje nacionalno pitanje. Umesto stručnih članaka u nastavcima, novinama dominiraju politički uvodnici i izveštaji dopisnika. Najbolji predstavnik te nove žurnalistike je list "Napredak", koji je izlazio za vreme revolucije u Sremskim Karlovcima i Zemunu, pod uredništvom Danila Medakovića, berlinskog doktora filozofije i saradnika nekoliko evropskih listova. Prema rečima Jovana Skerlića, prvog istoričara srpske štampe, Napredak" je bio "odlučno nacionalistički list", koji je povremeno zastupao napredne evropske ideje.

Prelomni događaj u političkom životu Srbije, pa i političke publicistike, predstavlja Svetoandrejska skupština, održana krajem 1858. godine u Beogradu, kojom otpočinje borba građanstva i liberalne inteligencije za ustavnost i parlamentarizam. Posle Skupštine formirale su se dve načelne političke struje, liberalna i konzervativna, koje su se međusobno, putem štampe, borile za uticaj u narodu. Stari knez Miloš podržavao je čas jedne čas druge dok se na kraju nije oslonio na konzervativce. Važno je da su obe strane dobile šansu da javno izlože svoje ideje i programe. U tom kratkom periodu (1859) udareni su temelji moderne srpske publicistike. Najistaknutiji publicisti bili su književnik Matija Ban, na strani konzervativaca, i političar Vladimir Jovanović, na strani liberala.

Politička štampa u Srbiji počela se brže razvijati posle usvajanja prvog zakona o štampi (1870), koji je omogućio lakše izdavanje listova i ograničio moć cenzure. Među novopokrenutim listovima najznačajniji je "Radenik" (Beograd, 1871-1872), prvi socijalistički list ne samo u Srbiji nego i na Balkanu. U javni i politički život "Radenik" je stupio vrlo borbeno - odmah je počeo da kritikuje režim u Srbiji i propagira revolucionarne ideje Pariske komune, što je izazvalo veliko uzbuđenje u javnosti. osnivač i urednik lista Svetozar Marković posedovao je sve osobine velikog publiciste: široko obrazovanje, lakoću izražavanja, jasan stil, sposobnost da uoči glavne društvene probleme i hrabrost da ih prosuđuje. Zahvaljujući, pre svega, tim svojim sposobnostima, on je uspeo da stvori ceo jedan politički pokret.

Na dalji razvitak publicistike uticalo je formiranje političkih stranaka u Srbiji 1881. godine. Umesto stare podele na liberale i konzervativce, došlo je do novog grupisanja - na radikale, naprednjake, liberale i socijaliste. Sve stranke koristile su štampu kao sredstvo političke propagande, a redakcije listova bile su glavni centri stranačkog života. Ovaj tip štampe stvorio je čitav kadar veštih novinara političara, među kojima je najistaknutiji Pera Todorović, nenadmašan polemičar i reporter.

Početak dvadesetog veka obeležen je usponom dnevne štampe. U Beogradu je 1904. izlazilo 13 dnevnih listova. Najstarije su bile zvanične "Srpske novine", a najmlađa "Politika", koju su te godine pokrenuli braća Vladislav i Darko Ribnikar. Pojava "Politike" značila je važan događaj u srpskom novinarstvu. Svojim principijelnim stavom o najvažnijim pitanjima unutrašnje i spoljne politike, kao i odmerenim i uglađenim načinom pisanja, ona se izdvajala od ostale političke štampe, utonule u stranačka trvenja i svađe. Bolje nego ijedan drugi list, "Politika" je pogodila ukus ondašnje intelektualne čitalačke publike i za nekoliko godina postala je najugledniji i najčitaniji srpski list.

Naravno, publicistika se nije svodila samo na pisanje tekstova za novine. U Srbiji je bilo vrlo razvijeno izdavanje brošura o važnim političkim i drugim pitanjima. Od velikog broja pisaca brošura mogu se izdvojiti dva imena - Vasa Pelagić, u drugoj polovini 19. veka, i Dragiša Lapčević, u prvim decenijama ovog veka. Njihovi biografi su izračunali da je Pelagić napisao više od pedeset brošura, a Lapčević sto pet knjiga i brošura. Zajedničko im je da su oba pripadala socijalističkom pokretu, da su se obraćali širokim narodnim masama i da su bili često u sukobu kako sa zvaničnom politikom tako i s dogmatskim shvatanjima u svojim strankama.

Prema nepotpunim bibliografskim podacima (objavljenim 1956), u periodu između dva svetska rata na teritoriji Srbije izlazilo je oko 2500 listova i časopisa, uključujući i jugoslovenska glasila i štampu nacionalnih manjina. U istom periodu u Bosni i Hercegovini štampano je 295 periodičnih izdanja na srpskom jeziku, i Makedoniji 91, Crnoj Gori 75 i Hrvatskoj 45. Pored toga, izlazilo je oko 200 listova i časopisa koje su izdavali Srbi u inostranstvu, najviše u SAD (132).

Rad na prikupljanju bibliografskih i statističkih podataka o srpskoj štampi još nije završen. Redakcija časopisa "Novinarski letopis" raspolaže spiskom od 4890 srpskih listova i časopisa koji su izlazili od 1768. do 1991. godine. Izvan teritorije bivše Jugoslavije izlazilo je 495 listova i časopisa. Stanje po kontinentima izgleda ovako: Evropa 243, Severna Amerika 172, Južna Amerika 54, Australija 14, Azija 5, Afrika 4 i Novi Zeland 3.