Krojači srpske sudbine

Ideja o stvaranju jedne nove države na Balkanskom poluostrvu, koja bi nosila naziv Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a koju su za vreme Prvog svetskog rata zdušno podržavali srpski političari sa tadašnjim predsednikom vlade Nikolom Pašićem na čelu - nije blagonaklono prihvaćena, ne samo u Rusiji, nego ni u nekim zapadnim zemljama, pre svega u Engleskoj i Italiji. Razlog za ovo je sledeći: u Londonu za svog glavnog neprijatelja u ovom ratu nisu smatrali Austrougarsku nego Nemačku, čija je ekspanzionistička politika ugrožavala engleske interese na Bliskom istoku i u jugoistočnoj Aziji.
Najčvršća brana za nemački “Drang nach Osten” (prodor na istok) mogao je biti, po mišljenju engeskih političara, obnovljeni Balkanski savez iz rata 1912. godine u kojem bi se ponovo na okupu našle Srbija, Grčka, Rumunija i Bugarska. Najveće probleme u pogledu obnove balkanskog vojnog bloka stvarala je, međutim, Bugarska jer se kolebala između dve zaraćene strane - sila Antante (Rusije, Engleske i Francuske) i Trojnog saveza (Nemačke, Austrougarske i Italije). Da bi pridobili Bugarsku da se priključi Antanti, odnosno da uđe u Balkanski savez, engleski političari su bili spremni da Sofiji ponude najveće teritorijalne ustupke i to ne na svoj, nego na tuđ račun. Nudili su, naime, Bugarskoj delove Makedonije, koji su bili sporni posle završetka Prvog balkanskog rata, a koje je trenutno držala Srbija. Kako bi od Beograda dobili pristanak za “određenu teritorijalnu transakciju”, Englezi su bili voljni ne samo da obnove ratom opustošenu Srbiju, nego da joj daju status i značaj velike Srbije.

Pismo Pašiću

To najbolje pokazuje sadržaj memoranduma koji je polovinom januara 1915. engleski ministar inostranih poslova Edvard Grej uputio ruskoj vladi i u kojem se kaže: “Ako srpska vlada garantuje Bugarskoj delove Makedonije, srpske aspiracije za veliku Srbiju, uključujući deo jadranske obale, biće zadovoljene.” (Ovaj memorandum na najbolji način demantuje tvrdnje pojedinih zlonamernih zapadnih političara i novinara, da je pojam i izraz “velika Srbija bio odomaćen u Beogradu”.)
Konkretizujući svoj predlog o velikoj Srbiji, Grej je 13. avgusta 1915. godine uputio drugi memorandum, ovoga puta predsedniku srpske vlade Nikoli Pašiću u kojem je izneo kakvi se teritorijalni ustupci nude Srbiji ukoliko se jedan deo Makedonije ustupi Bugarskoj. To su: “Bosna i Hercegovina, Slovenija, Srem sa Zemunom, Bačka i jadranska obala od rta Planke (nedaleko od Splita - pr. aut.) na severu do tačke 10 km južno od Cavtata, kao i ostrva (Veliki i Mali Drenik, Čiovo, Šolta, Brač, Jakljan, Koločep i Pelješac).” Sudbina srpskih krajeva u jugozapadnom Banatu “biće rešena mirovnim ugovorom, ukoliko Rumunija ne uđe u rat na strani saveznika”, ističe se u Grejovom memorandumu.
Šef engleske diplomatije je u još nekoliko navrata isticao da ambicije Londona nisu u stvaranju Jugoslavije, nego velike Srbije. U pismu koje je uputio jednom od najvećih zagovornika Jugoslavije, engleskom istoričaru Setonu Vatsonu, Grej kaže da će Srbija u slučaju savezničke pobede ujediniti sve okolne srpske teritorije i osigurati širok izlaz na Jadransko more. “Tako će nastati velika i potpuno nezavisna i suverena Srbija”, kaže Grej. Povodom ovakvog stava britanskog ministra inostranih poslova, istoričar i akademik Dragoljub Živojinović kaže: “Po svom obimu i političkim implikacijama Grejev predlog predstavljao je korak dalekosežan po značaju i posledicama. Pre svega, on je potpunije nego dotada predstavljao
britansku koncepciju i istovremeno davao podršku ideji velike Srbije. Predlog je predviđao ujedinjenje sa Srbijom svih onih krajeva Austrougarske u kojima je srpski etnički živalj sačinjavao većinu ili bar određeni procenat stanovništva. U slučaju jadranske obale preovladalo je Grejevo uverenje da Srbija treba da dobije ekonomski (trgovački) pristup na more.”
Što se tiče Italije, koja je u međuvremenu napustila Trojni savez i priključila se silama Antante, i njenog protivljenja stvaranju Jugoslavije, odnosno zalaganju za očuvanje Kraljevine Srbije, treba istaći da je takav stav proizlazio iz straha da bi osnivanje nove države na jugoistoku Evrope u kojoj bi se zajedno našli Srbi, Hrvati i Slovenci, ugrozilo interese Rima i njegove pretenzije prema Istri, kvarnerskim ostrvima i delovima Dalmacije, teritorijama koje su apeninskoj kraljevini pripale na osnovu Londonskog ugovora, a na koje je istovremeno pretendovalo većinsko hrvatsko i slovenačko stanovništvo.
Raspoloženje italijanskog javnog mnjenja u odnosu na Srbiju najbolje ilustruju pogledi dva istaknuta rimska intelektualca - Virginija Gajda i Antonija Ćipika, izneti u petrogradskom listu “Rusko je slovo”, početkom 1915. godine. “Mi ne protestujemo ni najmanje što će Srbija dobiti izlazak na more”, kažu Gajda i Ćipiko. “Ako Srbi uzmu Kotor i svu Albaniju do Drača, mi ćemo se tome radovati. Mi ne tražimo čak ni Dubrovnik. Naša je želja da živimo u miru i prijateljstvu sa Srbijom, a naročito sa Rusijom. Mi se borimo isključivo protiv Hrvata, predstavnika tzv. austroslavizma, koji je stvorila habzburška politika.”
U zvaničnim krugovima Italije, u kojima se vodilo računa o raspoloženju javnog mnjenja, takođe se isticala privrženost jačanju Kraljevine Srbije i uvažavali njeni zahtevi za izlazak na more, ali je istovremeno izražavano nepoverenje prema stvaranju Jugoslavije. Italijanski ministar inostranih poslova Sidnej Sonino je 4. avgusta 1915. godine zamolio ruskog poslanika u Rimu Aleksandra Girsa da Rusija poverljivo saopšti srpskoj vladi da je u jednom članu tajnog Londonskog ugovora predviđeno da Srbija dobije na Jadranskom moru, između ostalog, Split i Dubrovnik i da se Italija tome ne protivi. Što se tiče Rijeke, treba reći da se istaknuti italijanski novinar i političar Salvemino Gaetano u listu “Unita” zalagao da ovaj primorski grad “dobije svoju tradicionalnu autonomiju pod zaštitom Italije i Srbije”.

Život u miru

Pošto je u pogledu stvaranja Jugoslavije skeptično raspoloženje vladalo i u Francuskoj, predsednik Jugoslovenskog odbora Ante Trumbić je u svom dnevniku 11. septembra 1915. godine zapisao “da se Rusija i Italija protive stvaranju jugoslovenske države, a da im u tome Francuska i Engleska sekundiraju”.
Nepoverenje među vodećim političarima Antante u odnosu na stvaranje Jugoslavije vladalo je sve do polovine 1918, takoreći do kraja Prvog svetskog rata. Obrt u stavovima nekih evropskih državnika nastao je posle nagle promene američke politike u ovom ratu u koji je ona ušla krajem 1917. godine. Predsednik SAD Vudro Vilson je, naime, iz osnova promenio mišljenje u vezi sa sudbinom Austrougarske: umesto njenog opstanka i obnove za šta se zalagao 1917. godine, na kraju rata je zagovarao rasturanje i komadanje habzburške monarhije.
Najvatreniji privrženici jugoslovenske ideje bili su ohrabreni promenama stava američkog predsednika, jer je samo na ruševinama Austrougarske mogla nići Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
(izvor, vecernje novosti)

ODLUKA vlade SAD da se početkom 1917. godine umeša u ratni konflikt u Evropi i pomogne silama Antante (Engleskoj, Francuskoj i Rusiji) da pobede svoje neprijatelje, dočekana je sa velikim optimizmom u Londonu, Parizu i Petrogradu. U zemljama Antante se opravdano smatralo da će velika ekonomska i vojna moć Amerike doprineti da se što pre okonča krvoproliće u Prvom svetskom ratu.
I srpska vlada na Krfu je očekivala da moćna Amerika materijalno pomogne njenoj vojsci, koja se pripremala za završne operacije na Solunskom frontu. Mada je Amerika bila daleko od ratnog požara na Balkanu, njeni politički i vojni krugovi su bili veoma dobro upoznati sa ulogom male Srbije u ovom ratu i žrtvama koje je ona podnela. Već u decembru 1917. godine SAD su stavile na raspolaganje srpskoj vladi “avans od 3 miliona dolara za prva tri meseca”, s tim što su obećale da će i dalje voditi računa o potrebama njene vojske.

Ratni ciljevi

Srpski političari su očekivali da Amerika pruži ne samo finansijsku nego i političku podršku radi ostvarenja ratnih ciljeva Srbije. Zbog toga je predsednik Vlade Nikola Pašić obavestio američkog otpravnika poslova na Krfu Percivala Dodža da bi Ministarski savet želeo da uputi u SAD jednu državnu misiju, koja bi upoznala političke krugove i javnost te zemlje sa ratnim zadacima Srbije. Ubrzo je iz Vašingtona stigao odgovor “da će američka vlada biti srećna da primi misiju Srbije kao svog gosta”. Ovako srdačan odgovor nametnuo je Pašiću obavezu da izabere što reprezentativniju delegaciju koja će “dostojno predstavljati srpski narod u SAD”. I zaista, u Ameriku je otputovala “srpska intelektualna i vojna elita”, kako je izvestila štampa. U delegaciji su bili: ugledni teolog Nikolaj Velimirović (kasnije vladika), rektor Beogradskog univerziteta Sima Lozanić, srpski poslanik u Parizu Milenko Vesnić i general Mihajlo Rašić. Delegacija je stigla u SAD 20. decembra 1917. godine i boravila u ovoj zemlji do polovine februara 1918. godine. Američki domaćini su ukazali izuzetnu pažnju srpskim gostima; njih je primio predsednik SAD Vudro Vilson. Članovi delegacije su iskoristili ovaj susret da američkog predsednika “iz prve ruke upoznaju sa srpskim ratnim težnjama”.
Upravo u vreme boravka srpske misije u Americi, u Vašingtonu je pripreman tekst čuvene “Poruke predsednika Vilsona Američkom kongresu u 14 tačaka”, u kojem se iznosila vizija svetskog mira posle završetka Prvog svetskog rata. U jednoj od tih tačaka spominjala se Srbija, kao i Crna Gora. Doslovni tekst tačke DžI je glasio: “Okupirane teritorije Srbije i Crne Gore moraju se obnoviti, a Srbiji se mora obezbediti slobodan i siguran prilaz moru.” Lični savetnik američkog predsednika, pukovnik Edvard Hauz pozvao je u predsednički kabinet šefa srpske delegacije Milenka Vesnića i zamolio ga da pogleda tačku DžI ove poruke, koja se odnosila na Srbiju i da stavi eventualne primedbe, ukazujući na taj način veliko poverenje srpskoj delegaciji. Na veliko iznenađenje pukovnika Hauza, Vesnić, inače veliki zagovornik jugoslovenske ideje, stavio je primedbu da bi u ovoj poruci trebalo spomenuti jedan od glavnih ratnih ciljeva Srbije: ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu.
Kada je predsednik Vilson 8. januara 1918. godine pročitao svoju poruku pred Američkim kongresom, Vesnić je bio vidno razočaran, jer njegova primedba nije prihvaćena. Srpski poslanik u Vašingtonu Ljuba Mihajlović je o ovom hitno obavestio srpsku vladu na Krfu, naglašavajući da konzervativni američki
političari teško shvataju potrebe jugoslovenskog ujedinjenja i da je “predsednik Vilson u tom pogledu personifikacija američkog javnog mnjenja, kojem je potrebno vreme da pravilno shvati naše težnje”.
Nespominjanje “jugoslovenskog ujedinjenja” u poruci američkog predsednika nije, međutim, proisticalo iz konzervativnih shvatanja, nego iz želje američke vlade da u ovom ratu Kraljevinu Srbiju tretira kao saveznika, s obzirom na to da su sa njom uspostavljeni diplomatski odnosi još u DžIDž veku.
Razočaranje u poruku američkog predsednika izrazili su i hrvatski i slovenački političari u Jugoslovenskom odboru u Londonu. Oni su bili “iznenađeni i frustrirani” Vilsonovim zalaganjem za očuvanje Austrougarske. Takav stav američkog predsednika bio je, naime, iznet u tački h ove poruke, koja je glasila: “Narodima Austrougarske biće obezbeđena i zajamčena najšira mogućnost za autonomni razvitak.” Iz ovoga se vidi da se predsednik Vilson nije zalagao za “razaranje Austrougarske”, nego samo za “njenu rekonstrukciju”, koja bi omogućila svim narodima Habzburške monarhije, pa prema tome i Hrvatima i Slovencima, da uživaju autonomna prava.

Nemoguća Juga

PREDSEDNIK Jugoslovenskog odbora dr Ante Trumbić je posle Vilsonovog govora u Američkom kongresu posumnjao da je uopšte moguće stvoriti Jugoslaviju, jer se ona mogla “sagraditi samo na ruševinama Austrougarske”. Ovakvo “depresivno raspoloženje” među zagovornicima jugoslovenskog ujedinjenja proizlazilo je iz nepoznavanja suštine američke spoljne politike, koja je bila veoma pragmatična i uvažavala samo trenutne okolnosti. A trenutne okolnosti bile su sledeće: politički krugovi u Americi su smatrali da je moguće razbiti ratni savez Nemačke i Austrougarske i pacifizirati Habzburšku monarhiju. Zato su u Beč slati signali da ratni cilj SAD nije razbijanje Dunavske monarhije nego “njena obnova i napredak”. Ovakav stav preovlađivao je u Vašingtonu sve do maja 1918, odnosno skoro do završetka Prvog svetskog rata.
U toku većeg dela Prvog svetskog rata u političkim krugovima Velike Britanije i Sjedinjenih Američkih Država preovladavalo je, kao što je rečeno, mišljenje da je moguće odvojiti Austrougarsku od Nemačke i time razbiti jedinstvo centralnih sila. Prema tom uverenju, Nemačka carevina bez pomoći Habzburške monarhije pretrpela bi poraz i time bi Prvi svetski rat bio okončan.
Predsednik SAD Vudro Vilson i engleski premijer Lojd Džordž su u svojim javnim nastupima obećali Beču da će Austrougarska, ukoliko se odvoji od Nemačke, biti sačuvana i posle završetka rata obnovljena. Predsednik Vilson je zvanični stav vlade SAD u tom pogledu izneo u svojoj čuvenoj poruci Američkom kongresu. Lojd Džordž je prilikom obrazloženja politike britanske vlade pred sindikalnim prvacima u Londonu, januara 1918. godine rekao: “Ne borimo se za to da uništimo Austrougarsku. Saglasni smo sa predsednikom Vilsonom da rasparčavanje Austrougarske nije naš ratni cilj.”
Čvrstu odlučnost da se Austrougarska sačuva posle završetka rata, Lojd Džordž i Vilson su ispoljavali sve do leta 1918, a onda je došlo do naglog obrta u njihovim pogledima na budućnost Habzburške monarhije. S obzirom na to da je promena političkih uverenja dva najmoćnija svetska lidera bitno uticala na tok međunarodnih zbivanja, a u okviru toga i na sudbinu naroda koji su se našli u vrtlogu rata, pre svega na sudbinu srpskog naroda, potrebno je ukazati na razloge zbog kojih je do ovog došlo.

NIŠKA deklaracija koju je 7. decembra 1914. godine u vreme najkritičnijih trenutaka Prvog svetskog rata usvojila Srpska narodna skupština i u kojoj se isticalo da su prioritetni ratni ciljevi Srbije: oslobođenje Hrvata, Slovenaca i Srba koji žive u Austrougarskoj i ujedinjenje sa njima - nije naišla na povoljan prijem u Rusiji, Engleskoj i Francuskoj, savezničkim zemljama Srbije. Istoričar Dragoljub Živojinović čak tvrdi da su ove velike sile odbile da prihvate Deklaraciju. Svaka od ovih zemalja imala je svoje posebne razloge zbog kojih nije htela da uvaži ambiciozne zamisli srpskih političara da se na Balkanu stvori nova državna tvorevina - Jugoslavija.
U carskoj Rusiji, koja je bila najverniji saveznik Srbije i u kojoj je pravoslavlje poprimilo oblik državne ideologije, nisu mogli da shvate da se u Beogradu tako olako prihvata ideja o stvaranju države u kojoj bi trebalo da zajedno žive narodi koje su delile ozbiljne konfesionalne razlike. Jedan od najuticajnijih ruskih političara, Sergej Dimitrijevič Sazonov, koji je za vreme rata obavljao dužnost ministra inostranih poslova a pre toga bio ruski poslanik u Rimu i dobro poznavao prozelitističku politiku Vatikana, energično se suprotstavljao stvaranju države u kojoj bi zajednički živeli pravoslavci i katolici.
Predsednik srpske vlade Nikola Pašić, u to vreme jedan od najvatrenijih zagovornika srpsko-hrvatsko
-slovenačkog ujedinjenja, saznao je iz diplomatskih krugova u Nišu, gde su na početku rata bile smeštene sve srpske državne ustanove, da Sazonov koji je imao veliki uticaj na ruskog cara Nikolu II uporno odbija mogućnost stvaranja jedne pravoslavno-katoličke države na balkanskom prostoru. Vrlo uznemiren, Pašić je telegrafisao srpskom poslaniku u Petrovgradu Miroslavu Spalajkoviću i zahtevao od njega da proveri vesti koje su kolale po Nišu, kao i da zamoli ruskog ministra inostranih poslova za objašnjenje.

Poruka Beogradu

SPALAJKOVIĆ je postupio po nalogu predsednika vlade i 7. aprila 1915. godine bio primljen od strane ruskog šefa diplomatije. Ruski ministar mu je izneo svoju nevericu u mogućnost srećnog života Srba, Hrvata i Slovenaca u zajedničkoj državi i tom prilikom naglasio da Rusija nastoji da posle završetka rata Srbija bude jedna snažna i teritorijalno uvećana država koja će imati širok izlaz na Jadransko more. “Srbija će dobiti najveću teritoriju i znatan deo primorja, jer je podnela najveće žrtve i učinila najveće usluge” (saveznicima), rekao je tom prilikom Sazonov.
Srpski poslanik je požurio da Pašića obavesti o razgovoru sa šefom ruske diplomatije i iste večeri poslao u Beograd šifrovani telegram u kojem je izneo sledeće: “Vidi se da Sazonov ne smatra za sada ostvarljiv naš program potpunog ujedinjenja Srba, Slovenaca i Hrvata i zbog toga se ne oduševljava njime...” Spalajković je mislio da je uzrok ovakvom stavu ruskog ministra ratna situacija: “Katolički zapadni Sloveni su daleko od Rusije i za nju nemaju mnogo interesa” dodajući da ”ti Sloveni u ovom ratu nisu ništa učinili” (za saveznike). Kao “potajan razlog” takvom gledištu, Spalajković misli da bi
mogao biti strah “da Srbija sa katoličkim elementom od nekoliko miliona ne izgubi svoj raniji karakter u kome je pravoslavlje bilo glavni faktor.”
U vreme kada se vodio razgovor između Sazonova i Spalajkovića u Rusiji je boravio hrvatski novinar, političar i član Jugoslovenskog odbora u Londonu - Frane Supilo. I on je naišao, kako sam kaže, na “čvrst pravoslavni bedem u Rusiji”. U pokušaju da ubedi kneza Jusupova, jednog od najuticajnijih predstavnika ruske aristokratske elite, da pet miliona Hrvata i Slovenaca žele da se ujedine sa Srbima, od njega je dobio sledeći odgovor: “Sva je nesreća u tome što su tih vaših pet milijuna - katolici. Da su pravoslavni, kako bi sve to drukčije išlo. Vi slušate papu, dakle glavara izvan države.”
Supilo je uspeo da dođe i do Sazonova, ali mu je ovaj otvoreno izneo razloge zbog kojih ne uvažava ideju ujedinjenja “jednog naroda sa tri imena” kako se u to vreme govorilo. Vidno razočaran, hrvatski političar je iz Petrovgrada uputio 11. aprila 1915. godine telegram Nikoli Pašiću u kojem je rekao da mu je Sazonov izrazio “sumnju u uspjeh naših zajedničkih ideala, te je kategorički naglasio, da će Srbija dobiti lijepu odštetu i doći na more, ali da je naš jugoslovenski program neostvariv. On ne vjeruje u njegovo postignuće, jer se Rusija toliko ne može angažovati”. Prema Supilovu mišljenju “Sazonov ne želi to ujedinjenje zbog vjerskih razlika između Srba, Hrvata i Slovenaca.”

Troimeni narod

VRATIVŠI se iz Rusije, bez “vidnih rezultata”, Supilo je na sastanku Jugoslovenskog odbora koji je održan 24. juna 1915. godine u Londonu obavestio prisutne da se: “ruska vlada protivi ujedinjenju katoličkih Hrvata i Slovenaca s pravoslavnim Srbima”, a i ruski ambasador (u Francuskoj) Izvoljski, koji je isprva bio zagrijan idejom stvaranja jedne velike južnoslovenske države, sada objašnjava... “da je baza ruske politike pravoslavlje i da Rusija iz razloga državne politike ne može dopustiti, da se Hrvati i Slovenci kao katolici združe s pravoslavnim Srbima, jer bi katolici kao kulturniji dobili prevlast u budućoj jugoslovenskoj državi.”
Hrvatski i slovenački političari su bili ogorčeni na Sazonova i druge ruske istaknute ličnosti, ne samo zbog toga što su se ovi protivili ujedinjenju “jednog troimenog naroda”, nego i zato što se Rusija zalagala da Srbija posle rata dobije Bosnu i Hercegovinu, Slavoniju, Srem i Bačku, kao i veliki deo jadranske obale sa Splitom i Dubrovnikom i ostrvima Brač, Šolta, Koločep, Čijovo i dr. odnosno da dobije one teritorije za koje su oni smatrali da pripadaju njihovoj naciji.
Nastojanje većine ruskih političara da se Srbija teritorijalno proširi i izađe na Jadransko more, kao i njihovo protivljenje stvaranju jugoslovenske države, postalo je bespredmetno onog trenutka kada je u Rusiji izbila revolucija 1917. godine.
Nova sovjetska vlast imala je drugačije poglede na međunarodnu situaciju, pa i na prilike na Balkanu, nego carska Rusija. Neki istoričari zbog toga smatraju da je propast ruske carevine bila fatalna za Srbiju i srpski narod.

Uloga Velike Britanije u procesu stvaranja jugoslovenske države može se uporediti sa engleskom poslovicom “Sva se jaja ne smeju stavljati u jednu korpu”. Iako je, naime, zvanična politika engleske vlade do pred sam kraj Prvog svetskog rata bila usmerena ka tome da se sačuva Austrougarska, što je isključivalo mogućnost rađanja nove državne tvorevine na Balkanu u kojoj bi zajednički živeli Srbi, Hrvati i Slovenci - London istovremeno nije sprečavao aktivnost nekih nezvaničnih krugova koji su se zalagali za stvaranje Jugoslavije.
Među malobrojnim zagovornicima “jugoslovenske ideje” u Velikoj Britaniji, vidnu ulogu su igrale dve ličnosti - Vilijam Siton-Votson i Vikem Stid. Siton-Votson (1879-1951) bio je ugledni engleski istoričar, koji je dobro poznavao prilike na Balkanu, dok je Stid (1871-1956) uživao ugled jednog od najboljih britanskih novinara, koji je jedno vreme bio urednik spoljnopolitičke rubrike a kasnije i glavni i odgovorni urednik uticajnog lista “Tajms”. Mada su Stid i Siton-Votson bili nezvanične i nevladine ličnosti, oni su u duhu engleske tradicije, branili interese svoje zemlje, bez obzira na to što se nisu uvek slagali sa politikom svoje vlade. A interesi Velike Britanije na Balkanu bili su decenijama usmereni ka tome da se spreči uticaj Rusije na pravoslavne narode koji su tu živeli i da se ovoj velikoj zemlji onemogući izlazak na “toplo more”. Prema mišljenju mnogih engleskih političara i javnih radnika, Srbija je bila produžena ruka Rusije na Balkanu i zato su veoma često bili podozrivi prema njoj.
I Siton-Votson je delio ovo mišljenje, pa je u svojoj knjizi pod naslovom “Jugoslovensko pitanje u Habzburškoj monarhiji”, koja je izdata 1913. godine i koja je izazvala veliku uzbunu u srpskoj javnosti, tvrdio da bi u rešavanju jugoslovenskog pitanja “trijumf srpske ideje značio trijumf istočne nad zapadnom kulturom i bio bi fatalan udarac progresu i modernom razvoju.” U strahu da Srbija ne postane odskočna daska za rusku dominaciju u jugoistočnoj Evropi, Votson se sve više počeo okretati prema Hrvatskoj, podržavajući stavove i ideje hrvatskih političara u Jugoslovenskom odboru u Londonu.

Trijumf Istoka

NAŠ ugledni istoričar i akademik Milorad Ekmečić kaže da je Siton-Votson “podržavao više Hrvate nego Srbe, verujući da su oni više okrenuti Zapadu.” Engleski autor Artur Mej ide čak i dalje i tvrdi da je Votson “radio za nezavisnu Hrvatsku”. Najobuhvatniju ocenu ovoga engleskog istoričara dao je Ekmečić, ocenjujući da “osnova Votsonovih ideja leži u zagovaranju zajedničke jugoslovenske države u kojoj će katolički Zapad vremenom preuzeti vođstvo.”
U vezi sa delovanjem Siton-Votsona na engleskoj političkoj sceni, treba istaći da je njegov uticaj na zvanične vladine krugove u Londonu na početku rata bio neznatan, ali da je ojačao posle promene stava engleske vlade u pogledu budućnosti Austrougarske, posle rata. Odlučivši se za komadanje Habzburške monarhije što je omogućavalo stvaranje nove jugoslovenske države, londonski zvanični krugovi su počeli sve više uvažavati mišljenje Sitona-Votsona, kao stručnjaka za balkansko pitanje. Na zahtev Forin ofisa, on je izradio jedan memorandum u kojem je izneo svoje poglede na mogućnost nastanka zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca. Protiveći se stvaranju Velike Srbije, koja bi uključivala Bosnu i Hercegovinu
i imala izlaz na more, Votson je uveravao Englesko ministarstvo inostranih poslova da “jugoslovensko pitanje ne bi trebalo rešavati parcijalno, proširivanjem Srbije na Bosnu i Hercegovinu i dajući joj izlazak na more, nego celovito “stvaranjem jedne jugoslovenske države u skladu sa načelima narodnosti”.
U svom memorandumu je detaljno obrazložio zašto je protiv očuvanja i proširenja Srbije a za stvaranje jugoslovenske zajednice, jer bi po njegovom mišljenju “civilizovaniji Hrvati i Slovenci ubrzo preuzeli vođstvo u političkom i kulturnom životu nove države od hrabrih, ali primitivnih srpskih sunarodnika”, što bi po njegovom uverenju bilo u interesu Zapada. Da bi se sprečio navodni srpski hegemonizam, Votson je predlagao da prestonica buduće države bude u Sarajevu, kao geografskom središtu, ili da se permanentno seli iz jednog nacionalnog centra u drugi, tako da bi povremeno mogla biti u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani. Engleski istoričar Kenet Kalder tvrdi da je ovaj Votsonov dokument bio dobro prihvaćen u Forin ofisu i da je načelnik ratnog odeljenja ovog ministarstva Harold Nikolson “preporučio” da ga britanska vlada uzme u obzir kada se na “konferenciji mira” bude odlučivalo o Habzburškoj monarhiji.

Agresivni stid

ŠTO se tiče Vikema Stida, druge engleske ličnosti koja je zagovarala stvaranje Jugoslavije “u okviru engleskih državnih interesa”, treba istaći da je njegovo političko ponašanje bilo veoma agresivno, tako da se nekim srpskim zvaničnicima činilo da ovaj uticajni novinar “sledi englesku imperijalnu i kolonijalnu politiku”. On se, na primer, nije ustručavao da od predsednika srpske vlade Nikole Pašića traži “zvanično objašnjenje” zašto je Ljubomir Mihajlović, srpski poslanik u Vašingtonu, inače veliki pobornik “jugoslovenstva”, penzionisan i zašto namerava da to isto učini i sa poslanikom u Londonu, Jovanom Jovanovićem Pižonom.
Prema tvrđenju češke istoričarke Milade Paulove ovako Stidovo ponašanje je uvredilo Pašića pa je oštro odgovorio da je penzionisanje srpskih diplomata u njegovoj isključivoj nadležnosti i da će to svoje pravo demonstrirati i prilikom penzionisanja Jovanovića. Hrvatski istoričar Dragovan Šepić smatra da je “takvo Pašićevo držanje otežalo njegov položaj. Ostavljao je dojam kao da nije spreman slušati savjete Saveznika i da ne vodi računa o potrebi usklađivanja politike srpske vlade s gledištima Saveznika.” Šepić očigledno zanemaruje činjenicu da je Stidovo ponašanje Pašić mogao da protumači kao “akt mešanja u unutrašnje stvari Srbije”, što je u stvari i bilo. Ovaj engleski novinar se, verovatno sa znanjem britanske vlade, mešao i u neka druga osetljiva politička pitanja. On je, na primer, od italijanskog premijera Vitoria Orlanda, kod koga su mu, kao uredniku “Tajmsa” vrata bila uvek otvorena, tražio da “prizna Narodno vijeće iz Zagreba kako bi se ojačao položaj Hrvatske prema Srbiji”.
Mnogi domaći i strani istoričari su davali veliki značaj ulozi Vilijama Siton-Votsona i Vikema Stida u stvaranju Jugoslavije, što je u osnovi tačno, ali su izbegavali da kažu da su se oni zalagali za jugoslovensko ujedinjenje po meri engleskih interesa, prema kojima je u novoj zajednici trebalo dati prednost “zapadnim katoličkim Hrvatima” u odnosu na “istočne pravoslavne Srbe”.

Interesantno je kako su hrvatski i slovenački političari, čiji su narodi živeli pod austrougarskom čizmom, dočekali vesti o nameri sila Antante da sa političke karte Evrope izbrišu Habzburšku carevinu, čime su stvoreni uslovi za rađanje Jugoslavije. Doktor Ante Trumbić, predsednik Jugoslovenskog odbora u Londonu, jednog, inače, sasvim nelegitimnog političkog tela, koje nije izabrano voljom naroda, nego je inaugurisano odlukom predsednika srpske vlade Nikole Pašića - zahtevao je da se u novim okolnostima ovaj Odbor proglasi za “međunarodno priznati organ koji ima ovlašćenje da predstavlja Slovence, Hrvate i Srbe koji žive u Austrougarskoj.”
Očigledno da ovom dalmatinskom političkom prvaku, Kraljevina Srbija sada više nije bila potrebna kao na početku rata, kada je njegov zemljak i istomišljenik Frane Supilo izjavljivao pred Pašićem u maju 1915. godine u Nišu da “Srbija mora da bude onaj državotvorni faktor koji će sabirati i slijevati Južne Slovene, jer je ona dokazala da je dorasla ovakvoj misiji.”
Tri i po godine kasnije, odnosno 4. oktobra 1918, Trumbić je rekao predsedniku srpske vlade prilikom njegovog boravka u Parizu da nova međunarodna situacija više ne dozvoljava da Srbija posmatra jugoslovenske narode u Austrougarskoj kao objekat njenih ratnih ciljeva, već ih mora tretirati kao “ravnopravne činioce koji imaju izvor svoga prava bez obzira da li postoji Srbija”.
Što se tiče hrvatskih i slovenačkih političara u Zagrebu i Ljubljani, oni su poziv američkog predsednika Vilsona i britanskog premijera Lojda Džordža da se uništi i raskomada austrougarska država, shvatili kao povoljnu mogućnost da njihovi narodi pretrče iz tabora pobeđenih u tabor pobednika i da na taj način izbegnu sudbinu Habzburške monarhije u čijem su se okrilju, ne samo nalazili, nego su se u njenim vojnim jedinicama borili protiv članica Antante (Engleske, Francuske, Rusije, Italije i Srbije).

Nalog regenta

Radi toga su nekoliko meseci pre završetka rata, odnosno 19. oktobra 1918. godine izabrali jedno političko telo koje su nazvali Narodno vijeće, koje je odmah proglasilo otcepljenje Hrvatske i Slovenije od Beča i pristupilo formiranju Države Srba, Hrvata i Slovenaca koji žive na teritoriji Austrougarske. Pošto se proglasilo za nosioca vlasti na teritoriji Habzburške monarhije gde žive Slovenci, Hrvati i Srbi, Narodno vijeće je izrazilo želju za ujedinjenjem sa Kraljevinom Srbijom.
Predsednik srpske vlade Nikola Pašić, koji je na početku rata bio vatreni zagovornik zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca, počeo je postepeno uviđati na kakve sve prepreke nailazi njegova “jugoslovenska ideja”. Da bi “zbližio”, kako je mislio, heterogene elemente buduće države - srpsku vladu, Narodno vijeće iz Zagreba, Jugoslovenski odbor iz Londona i srpsku opoziciju sa Krfa, Nikola Pašić je pristao da se od 6. do 9. novembra 1918. godine održi konferencija u Ženevi, na kojoj je trebalo “raspraviti sva sporna pitanja”.
Kada je došao u ženevski hotel “Kontinental”, gde se konferencija održavala, zatekao je 12 političara iz Zagreba, Ljubljane i Krfa. Srpsku vladu na ovoj konferenciji predstavljao je sam Pašić a srpsku opoziciju Milorad Drašković, bivši ministar, dok je u ime Narodnog vijeća iz Zagreba na ovom skupu uzeo učešće Anton Korošec a u ime Jugoslovenskog odbora iz Londona Ante Trumbić.
Dobivši nalog od regenta Aleksandra Karađorđevića da prizna Narodno vjeće, Pašić je predložio da se obrazuje koaliciona
vlada Kraljevine Srbije, u koju bi trebalo da uđu i predstavnici slovenačkog, hrvatskog i srpskog naroda iz Austrougarske. Trumbić je odbio taj predlog, izjavivši da srpska vlada može da predstavlja samo Srbe iz Srbije a ne i jugoslovenske narode (uključujući i Srbe) u Austrougarskoj.
Predsednik Jugoslovenskog odbora je zahtevao da se do saziva jugoslovenske ustavotvorne skupštine koja bi trebalo da donese konačnu odluku o “obliku zajedničke države”, Narodno vijeće iz Zagreba prizna kao suvereni i međunarodno priznat organ koji će na svojoj teritoriji vršiti vlast, kao što srpska vlada vrši vlast na teritoriji tek oslobođene Srbije.
Radi koordinacije zajedničkih poslova, Trumbić je predložio a konferencija u Ženevi usvojila zaključak, da se obrazuje zajedničko ministarstvo, odnosno jedna vrsta savezne vlade koja bi imala ingerencije u oblasti spoljne politike, vojske, finansija, saobraćaja i dr. Konferencija je, takođe, donela zaključak da predsednik zajedničkog ministarstva ne može da bude ni Pašić ni Korošec, jer su predsednici “lokalnih vlada”. Isto tako, usvojen je i predlog da ministri iz Srbije polažu zakletvu pred srpskim kraljem a ministri iz Hrvatske i Slovenije pred predsednikom Narodnog vijeća - Antonom Korošecom. Veoma nezadovoljan i kako očevici tvrde “vidno utučen”, Pašić je pod pritiskom kralja Aleksandra morao da prihvati zaključke konferencije, koji su precizirali način ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca u buduću državu.
Stvar bi se na ovom završila da Pašiću sa Krfa nije stigao telegram od Stojana Protića, koji je zastupao odsutnog predsednika vlade, u kojem on na veoma oštar način protestuje protiv zaključaka Ženevske konferencije, i zbog toga podnosi ostavku celog ministarskog saveta. U Protićevom telegramu upućenom Pašiću se kaže: “Ono što gospoda sada ističu i žele to je jedna nakarada od Ministarstva (misli se na Zajedničko ministarstvo
- pr. aut.) kakvog nigde nikad nije bilo; to je izraz nepoverenja i Vama lično i Srbiji koja nije zaslužila takvo postupanje; to je nešto što nikad ne biva među ljudima koji istinski hoće narodno jedinstvo.”

Ozbiljan sukob

U vezi sa ovakvim stavom Stojana Protića, treba reći da je on bio jedan od retkih političara u Srbiji, koji je još pre ujedinjenja i stvaranja jugoslovenske države uočio separatističke tendencije nekih hrvatskih političara. U telegramu koji je 12. novembra 1918. godine poslao Jovanu Jovanoviću, srpskom poslaniku u Londonu, Protić kaže da ako hrvatski političari odustanu od Krfske deklaracije, “to će biti velika šteta, koju ćemo duboko žaliti, ali onda ćemo ići svaki svojim putem: Srbi sa Srbima, a Hrvati i Slovenci sa Hrvatima i Slovencima. Istina, u Parizu i Ženevi pokušalo se da se srpski narod iz Bosne i Hercegovine, Srema i Slavonije, Dalmacije i Like, Bačke, Banata i Baranje odvoji od Srbije pa da se s njima napravi front prema Srbiji. Ali mi se nadamo da su ti pokušaji osuđeni na propast.”
Pod pritiskom Stojana Protića, Pašić je obavestio učesnike Ženevske konferencije da srpska vlada ne usvaja zaključke ovog skupa i da on kao predsednik te vlade, s obzirom na to da je potpisao ovaj dokument mora da podnese ostavku.
Ženevska konferencija je, kao što se vidi, propala, ali nije propao duh nesloge između srpskih, hrvatskih i slovenačkih političara koji se tako snažno ispoljio još pre zvaničnog proglašenja ujedinjenja “tri bratska naroda” - 1. decembra 1918. godine.

JEDAN od istorijskih paradoksa koji je pratio proces jugoslovenskog ujedinjenja ogledao se u činjenici da najvatreniji zagovornici jugoslovenske ideje među srpskim političarima i intelektualcima nisu dovoljno poznavali civilizacijske, kulturne i verske osobenosti hrvatskog i slovenačkog naroda, sa kojima je Srbi trebalo da stupe u zajedničku državu. Mnoge od ličnosti u Srbiji koje su bile odlučujući faktor prilikom donošenja odluke o stvaranju jugoslovenske države nisu u svom životu ni nogom kročile na onaj deo teritorije Austrougarske gde su živeli Hrvati i Slovenci, pa prema tome nisu mogli steći realnu sliku o raspoloženju ta dva naroda da stupe u zajedničku državu sa Srbima.

Ilirski pokret

Neki istoričari tvrde da je prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević, budući kralj Jugoslavije, samo jedanput pre Prvog svetskog rata prošao brodom pored Splita, pozdravljajući okupljene dalmatinske omladince na splitskoj rivi. To je, do tada, bio jedini njegov kontakt sa “hrvatskom stvarnošću”.
Među retkim srpskim intelektualcima koji su se odvažili da unesu malo više svetla u mračne prostore srpsko-hrvatskih odnosa i da bolje upoznaju domaću javnost sa istorijom Hrvata i sa političkim prilikama koje su vladale u toj austrougarskoj pokrajini, bio je dr Milovan Milovanović. On je u svoje vreme predstavljao, nesumnjivo, jednu od najkompetentnijih ličnosti u Srbiji koja je mogla da proceni “istorijsku validnost” ideje o ujedinjenju Srba, Hrvata i Slovenaca, jer je posedovao ne samo solidno naučno znanje (bio je doktor Pariskog univerziteta i profesor državnog i međunarodnog prava na Velikoj školi u Beogradu), nego je imao i veliko političko iskustvo. Pre Prvog svetskog rata napisao je brošuru pod naslovom “Srbi i Hrvati”.
Iznoseći mnogobrojne istorijske činjenice, Milovanović je u ovoj maloj knjižici istakao da su: “Srbi i Hrvati kroz čitav srednji vek, sve dok tuđinska najezda nije uništila njihovu državnu samostalnost, imali svoje posebne države, koje među sobom nisu imale nikakvog bližeg dodira. Po samoj sili prilika... Srbi i Hrvati su se postepeno sve više razilazili i odeljivali jedni od drugih.”
Ukazujući na to da je do zbližavanja srpskog i hrvatskog naroda došlo tek polovinom XIX veka, kada se pojavio Ilirski pokret i kada je postignut dogovor o zajedničkom jeziku, Milovanović ističe da je taj “period nacionalne sloge” kratko trajno, jer se u srpsko-hrvatske odnose umešala Katolička crkva.
“Katolička je crkva stala razvijati svoju živu i dosta uspešnu propagandu na Balkanskome poluostrvu, naglašava Milovanović. Vršenje toga propagandnog posla moralo je u prvom redu pasti u deo hrvatskome sveštenstvu
koje je najbolje poznavalo balkanske Slovene i koje im je bilo najbliže i po svojem jeziku i po običajima. Pod takvim prilikama Hrvati koji su dobili ulogu vršilaca katoličkog misionarstva među Južnim Slovenima, poneli su se zamišlju da bi se svi Južni Sloveni mogli prikupiti u jednu političku i narodnu celinu, kojoj bi oni, Hrvati, bili centar. ”
Milovanović je u svojoj brošuri upozorio da hrvatske nacionalne ambicije sve više poprimaju šovinistički karakter, jer “Hrvati ne dozvoljavaju da se Srbi u Hrvatskoj smatraju sastavnim delom srpskog naroda... Po hrvatskoj zamisli, Srbi u Hrvatskoj imali bi zaboraviti na svoje krvne veze sa Srbima izvan granica Hrvatske... Od njih se traži... da kao hrvatski državljani ne gledaju ni na koju stranu preko granica svoje ’hrvatske’ Otadžbine, ili da gledaju tamo onako kako gleda hrvatska državna politika, da prema tome i sa srpskim državama i u opšte sa srpstvom održavaju onakve odnose, kakve bude utvrdila Hrvatska.”

Sudbinsko pitanje

Kao pravnik i političar Milovan Milovanović je lako mogao primetiti da Hrvati smatraju da je Bosna i Hercegovina “hrvatska zemlja”. “Kada su na Berlinskom kongresu obeležene granice do kojih se može proširiti vlast i neposredni uticaj austro-ugarski, Hrvati su... prionuli da dadu hrvatsko obeležje svim onim srpskim zemljama koje su ušle... u sferu austro-ugarske dominacije. To je nova faza ekskluzivnog Hrvatstva koje u službi katoličke propagande i austrougarske politike, nasrće na srpstvo, solidarišući svoje tesnogrude, separatističke, isključivo hrvatske prohteve sa tuđinskim otmičarima. I iz takvih pobuda i sa takvim umišljajima Hrvatstvo se stavilo u Bosni i Hercegovini u službu austrougarskoj okupaciji i katoličanstvu”, konstatuje Milovanović.
Mada je kao realan političar uviđao da bi i za Hrvate i za Srbe bilo korisnije da iz ekonomskih i drugih razloga stvore zajedničku državu, Milovanović je za razliku od vatrenih pobornika jugoslovenstva ukazivao na sve one probleme koji bi mogli biti fatalni, ne samo za buduću jugoslovensku zajednicu, nego i za srpski narod koji je već imao svoju matičnu državu.

NIŠKA DEKLARACIJA
Mnogi srpski poslanici koji su na početku Prvog svetskog rata, odnosno 7. decembra 1914. godine izglasali takozvanu Nišku deklaraciju, kojom su ozvaničeni ratni ciljevi Srbije i saopšteno javnosti da je jedan od prioriteta srpskog naroda u ovom ratu: oslobođenje i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca - nisu nažalost, dobro poznavali, ne samo trenutne političke prilike u Hrvatskoj i Sloveniji, nego, kao što je rečeno nisu mnogo znali ni o kulturi, veri i mentalitetu ova dva naroda.

U srpskim političkim krugovima nije uočena ni činjenica da se hrvatska i slovenačka politika u toku Prvog svetskog rata kretala na dva koloseka. Hrvatski i slovenački poslanici u Bečkom parlamentu zalagali su se, na primer, za stvaranje “jedne jugoslovenske državne tvorevine”, ali u okviru Austrougarske monarhije, dok su predstavnici Hrvata i Slovenaca u Jugoslovenskom odboru u Londonu, bili za stvaranje Jugoslavije, “čiji bi stožer bila Kraljevina Srbija”.
Nažalost, i neki predstavnici Hrvata i Slovenaca u Jugoslovenskom odboru nisu bili iskreni u svom jugoslovenskom opredeljenju. Oni su, na primer, iznosili i zagovarali tezu “da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa tri imena”, iako su znali da takvo uverenje nije preovlađujuće u njihovim nacionalnim sredinama. Jedan od najistaknutijih i najuticajnijih članova ovoga odbora - Frane Supilo, inače novinar iz Rijeke i bivši poslanik u Hrvatskom saboru, obratio se iz Londona predsedniku Srpske vlade Nikoli Pašiću jednim pismom u kojem je veličao tezu o “troimenom narodu”: “Gospodine predsjedniče! Moja vjera i vjera hiljada nas, koji stojimo na načelu narodnog jedinstva jest, da mi Hrvati, Srbi i Slovenci od Triglava do Timoka sačinjavamo jedan te isti narod sa jednim te istim jezikom, a samo sa tri narodna imena.”
Iznoseći uverenje članova Jugoslovenskog odbora da srpski narod koji je izašao kao pobednik iz balkanskih ratova i hrabro se suprotstavio nemačkom i austrougarskom hegemonizmu u Prvom svetskom ratu, treba da preuzme “odgovornu misiju oslobođenja i ujedinjenja tri naroda”, Supilo u pismu, osim toga naglašava da: “Ova Srbija, koja je tako lijepo u zadnjih 10 godina, a naročito kroz ove tri poslednje, dokazala da je dorasla ovakvoj misiji, mora da bude onaj državotvorni faktor, koji će sabirati i slijevati Južno Slavenstvo”.

Patetika

Treba reći da su i mnogi srpski politički prvaci, pa i sam Nikola Pašić, govorili da su Srbi, Hrvati i Slovenci “jedan narod sa tri imena”, pogrešio verujući da takvo mišljenje vlada i u njihovim sredinama. Upravo je bilo obrnuto: u Zagrebu je, na primer, preovlađivalo mišljenje da Hrvati imaju “svoju nacionalnu individualnost”, kao i “državotvornost”, koja se potvrđuje u “hrvatskom državnom pravu”, i manifestuje kroz pojam “Kraljevstvo Hrvatske, Slavonije i Dalmacije”. Osim toga, početkom DžDž veka pojavila se i teorija o iranskom poreklu Hrvata, čime je negirana njihova pripadnost
slovenskoj rasi, pa samim tim i etnička bliskost sa Srbima.
Uporno insistiranje Supila i nekih Slovenaca na tezi o “troimenom narodu”, proizlazila je, u stvari, iz njihove želje da svoje narode, čiji su se pripadnici borili na strani Austrougarske i mogli biti gubitnici u ovom ratu, etnički izjednače sa Srbima, čija je ratna perspektiva ukazivala na to da će se naći u “pobedničkom taboru”. Kao što su Frane Supilo i njegovi istomišljenici, iz taktičkih razloga na “domaćem terenu” upotrebljavali izraz “troimeni narod”, tako su u kontaktima sa diplomatskim predstavnicima i državnicima Rusije masovno koristili termine “slovenstvo”, “slovenska braća”, “ruska braća” i druge uvereni da ova velika zemlja sa svojim saveznicima u Antanti može biti odlučujući faktor prilikom rešavanja posleratnog statusa Hrvatske.
Frano Supilo i predsednik Jugoslovenskog odbora Ante Trumbić plašili su se, osim toga, da države Antante ne daju posle rata dalmatinsku obalu Italiji, kao nagradu za njeno pristupanje ovom savezu. Sa puno “slovenske patetike”, Supilo se obratio Anatoliju Nikolajeviču Krupenskom, ruskom poslaniku u Rimu, sa sledećom tvrdnjom: “Jedino slavensko pravo more jest Jadransko, sa izvrsno razvijenom obalom i sa najčešćim slavenskim življem. Dijeliti, ili čak izgubiti njegovu obalu, nakon ovolikih žrtava Srbije i Rusije u ovom ratu značio bi golem poraz cijelog Slavenstva, a za nas Primorce narodno ubojstvo.”
U nadi da će Rusi podržati ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, Supilo se u februaru 1915. godine našao u Petrovgradu. Tamo je bio lepo primljen, ali je primetio sumnju ruskih diplomata u pogledu stvaranja jugoslovenske države, jer njihove narode, kako su mu oni otvoreno rekli, “dele verske razlike”.

Nisu jedno

Kada je, isto tako, i kod ruskog ministra inostranih poslova Sergeja Dimitrijeviča Sazonova uočio “nepoverenje u jugoslovenski projekat zbog konfesionalnih problema”, Supilo ga je pokušao uveriti “da je moguće da se katolici etapno približe pravoslavcima”. Sazonov je, prema Supilovim rečima, “prezrivo odmahnuo rukom i odgovorio da sve te kombinacije nisu ništa dok se god papa bude priznavao vrhovnom glavom crkve.”
Prevrtljivi Frane Supilo se od vatrenog Jugoslovena u vreme srpskih vojnih pobeda na Ceru i Kolubari, ubrzo posle upada austrougarskih i nemačkih armija u Srbiju, krajem 1915. godine preobrazio u hrvatskog nacionalistu.

DOBRI poznavaoci političkih prilika u našoj zemlji, između dva rata, tvrdili su da su međunacionalni odnosi u Srpskom dobrovoljačkom korpusu, koji je formiran u leto 1916. godine u Rusiji bili jasan indikator za kasnije probleme koji su potresali Kraljevinu Jugoslaviju. Istoričar Dragoslav Janković u vezi s tim konstatuje: “Dobrovoljci su bili barometar pravog raspoloženja hrvatskog i slovenačkog naroda u prvom kolektivnom susretu sa srpskim narodom u toku Prvog svetskog rata.” Svi oni problemi koji su opterećivali odnose između Srba, Hrvata i Slovenaca u staroj Jugoslaviji mogli su se uočiti u ovoj dobrovoljačkoj jedinici i svi oni koji su imali imalo političkog sluha mogli su iz ponašanja vojnika i oficira, pripadnika ova tri naroda izvući korisne pouke za budućnost, ali to, nažalost, nisu učinili.
Politički stavovi Hrvata i Slovenaca koji su donedavno bili austrijski vojnici, zatim ruski zarobljenici, da bi najzad dobili status srpskih dobrovoljaca, podudarili su se sa mišljenjem predstavnika ova dva naroda u Jugoslavenskom odboru u Londonu, koji je formalno zastupao interese Južnih Slovena iz Austrougarske.

Prazna obećanja

HRVATSKI političar Ante Trumbić, inače predsednik Jugoslovenskog odbora, nije krio svoje mišljenje. On je 19. aprila 1917. uputio jedno pismo predsedniku srpske vlade Nikoli Pašiću u kojem mu je otvoreno saopštio: “Ne žalimo žrtve našeg (hrvatskog) naroda u ovome ratu za našu zajedničku stvar... ali želimo da te žrtve budu iskorišćene, što je više moguće, za naš politički cilj, jer se krv u rat ne prilijeva zato da se ratuje, nego zato da se postigne cilj kome su žrtve namjenjene.”
I u drugim slučajevima, vezanim za nastojanja srpske Vrhovne komande da se formira pomenuti korpus, iskrsavale su na videlo ne samo razlike u shvatanju srpskih, hrvatskih i slovenačkih političara u pogledu “zajedničkih ciljeva” nego su se ispoljili i različiti politički interesi. Veliko razočaranje je nastalo kada se nisu ispunila Trumbićeva obećanja da će se “ hiljade Hrvata i Slovenaca”, koji su kao doseljenici živeli u Americi i Kanadi prijaviti u srpske dobrovoljačke jedinice.
Na Krf je iz Amerike stiglo samo 200 Hrvata i još manje Slovenaca, dok je u ovom
dobrovoljačkomo transporu bilo više od 4.000 Srba.
Uverenje ili možda iluzija Nikole Pašića da su “Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa tri imena” i da imaju jedan zavičaj, bilo je ozbiljno uzdrmano kada mu je Trumbić pismeno saopštio razloge zašto se njegovi samoplemenici nisu u dovoljnom broju odazvali pozivu da se upišu u dobrovoljce:
“Shvatite da je kod srpskih elemenata izvan otadžbine mnogo lakše imati uspjeha kada se radi za pomoć Srbiji, jer već samo ime dovoljno je da im objasni stvar i probudi oduševljenje za nju”, kaže Trumbić, “ali to nije dovoljno kod Hrvata i Slovenaca, osobito kod nas, kojima, kad ih se zove u dobrovoljce, treba uliti uvjerenje da se ne radi samo o zasebnoj srpskoj stvari, već i o njihovoj i da se borba, u koju ih se zove, vodi za oslobađanje i njihovog zavičaja, jednako kao i onoga njihove srpske braće.”
Kada je posle niza peripetija Srpski dobrovoljački korpus konačno formiran, uz veliku podršku ruskog cara Nikole II, međunacionalni problemi u njemu, ne samo da nisu otklonjeni nego su se i zaoštrili. Malobrojna “slovenska katolička braća” iz Habzburške monarhije, koja su pristupila ovoj jedinici, ispoljila su nepoverljiv i netrpeljiv stav prema srpskim oficirima i vojnicima.

”Bratska” poruka

MADA je u Korpusu bilo 90 odsto Srba, novopridošli dobrovoljci su zahtevali da se ova jedinica više ne zove “srpska”, nego “jugoslovenska”. Postavljali su i druge zahteve, koji su odisali šovinizmom i verskom netrpeljivošću. U tom pogledu karakterističan je “ultimatum” koji su hrvatski i slovenački dobrovoljci iz 4. puka II dobrovoljačke divizije uputili komandantu Korpusa generalu Mihajlu Živkoviću u kojem su zahtevali sledeće:
“1. Korpus mora da se zove jugoslovenski;
2. Da se odvoje hrvatski i slovenački vojnici od srpskih i da se formiraju zasebni pukovi sa istonacionalnim oficirima;
3. Da se ne mješaju katolici i pravoslavni;
4. Da se Korpus nikako ne smatra vojskom pravoslavne Srbije, već zasebnom jugoslovenskom revolucionarnom vojskom, kojoj je jedini zadatak da bude realna političko-vojnička baza u budućim mirovnim pregovorima, poslije završetka Prvog svjetskog rata”.