Lektira srpske kinematografije

Aleksandar Saša Erdeljanović
O Srbiji se obično govori kao o zemlji koja tapka u mestu i uvek u svemu kasni za
ostalima, pa i za najbližim susedima. Ta dnevnopolitička konstatacija je često
tačna, ali ne baš i uvek. Da li se ona odnosi i na srpsku kinematografiju? Uz
decidno ne, postaviću Vam pitanje: Da li ste znali da je Srbija prva zemlja na
Balkanu koja je snimala sopstvene igrane filmove?
Verovali ili ne, u Beogradu, južnoslovenskom Pijemontu, od 1911. do 1914. godine
postojale su čak tri (a možda i četiri) producentske kuće koje su aktivno radile
obavljajući ulogu pionira naše filmske proizvodnje. Imena Svetozara Botorića,
braće Savić, Đoke Bogdanovića i drugih, na prvi pogled zaboravljena, otkrićima
iz poslednjih nekoliko godina ponovo počinju da sjaje sjajem iz vremena svog
postojanja. Kako nijedna lektira na svetu ne počinje bez „Ilidaje” i „Odiseje”, ova
naša, filmska, oličena u delu prvog producenta s naših strana - Svetozara
Botorića, sada je pred vama. Tako će i Novi Sad – srpska Atina, napokon imati
čast da na novouspostavljenom festivalu najdraže nam države, ima premijeru
dva prva srpska i balkanska igrana filma iz 1911. godine. Romantični i tragični,
Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi, koji ukazuje na tajnovito zaboravljene srpskomađarske
veze s početaka kinematografije uspostavljene prijateljstvom
beogradskog trgovca, hotelijera, vlasnika prvog srpskog stalnog bioskopa i prve
producentske kuće Svetozara Botorića i snimatelja slavne francuske kuće „Braća
Pate”, umetničkog imena Luj de Beri (pravim imenom Lajoša Zoltana Arpada
Pitrolfa) i veličanstveni biografski ep o životu i stradanju oca moderne srpske
države Karađorđa Petrovića, Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa, oba u
režiji legendarnog glumca, reditelja i boema Čiča Ilije Stanojevića, su neoborivi
dokaz neočekivane zrelosti i veštine, lišenih uobičajenog dilentatizma i grešaka
vezanih za početničke pokušaje. Pratiće ih takođe premijerno, ništa manje
uspešne, efektne dokumentarne reportaže Jedna seoska srpska svadba, (1911)
ujedno i prvi naš etnološki film, te Trke na Banjici iz 1911 i Letenje avijatičara
Đovanija Vidmera iz 1912. godine, prvi primeri sportskog filma u nas, svi snimljeni
magičnom kamerom misterioznog de Berija. Ne treba smetnuti s uma da u
Vojvodini istovremeno kinematografsku istoriju započinju Ernest Bošnjak u
Somboru i Aleksandar Lifka u Subotici, dok se mlađani Novosađanin Vladimir
Totović u bioskopu nadahnjuje i priprema za svoju kratkotrajnu i tragičnom smrću
prekinutu obećavajuću karijeru, ali o tome više neki drugi put.
„Dok se ratovi vode Muze ćute” – delimično je tačna izreka vezana za period
Prvog svetskog rata, mada se i za vreme Albanske golgote i vaskrsa srpske
države i naroda nije zaboravljalo na film i filmsku traku. U nesrećnom
međuratnom razdoblju, kinematografija države SHS je patila usled nedovoljne
organizovanosti, poluamaterizma, nasleđenog siromaštva i nerazumevanja
zvaničnih institucija, ali bez obzira na sva potcenjivanja čini se da ona u našoj
filmskoj istoriji zauzima značajnije mesto no što je to do sad bilo priznavano. Kratki
igrano-reklamni film o korišćenju zubne paste „Kušaković”, Sve radi osmeha iz
1926. godine s nezaboravnom Nevenkom Urbanovom u glavnoj ulozi, kao uvod
u ambiciozniju dramu iz miljea rudarskog života Rudareva sreća (1929) ustoličio je
Josipa Novaka u vrhunske zanatlije predratnog filma. Tada rade i velom tame
prekriveni velikani kinematografije Kosta Novaković, Milutin Bata Nikolić, Vojin
Đorđević, Milutin Ignjačević, Ranko Jovanović, Miodrag Mika Đorđević, Danilo
Jakšić i ini, čiji retki sačuvani filmski kadrovi u Kinoteci govore o entuzijazmu
većem od života. Ipak, jedno ime je posebno izdvojeno – Mihailo Al. Popović,
koji svojim dirljivim i humanističkim delom Sa verom u Boga iz 1932. godine, pravi
ne samo najbolji srpski i jugoslovenski film cele epohe, već i apologiju stradanja i
spasenja srpskog naroda u Velikom ratu 1914 – 1918. godine. Ništa manje
oduševljenja ne izaziva ni najbolji dokumentarac Kraljevine Jugoslavije sličnog
tematskog usmerenja, Golgota Srbije iz 1940. godine, zabranjivan od cenzure
zbog svoje istinoljubivosti, u kome su Stanislav Krakov, Andra Glišić i Zarija Đokić
dali objektivnu epopeju države i naroda, koji su se snagom volje i slobodarskog
duha uspravili iz pepela. U samo predvečerje rata stvoren je efektni poetski
dokumentarno-igrani kolaž Priča jednog dana (1941), nedovršena simfonija
Beograda u dvadeset i četiri sata, mladog i neobično talentovanog i
sofisticiranog pariskog đaka Maksa Kalmića, koji će samo par meseci kasnije
stradati kao jedna od prvih žrtava nacističkog terora u Beogradu.
A onda je nastupio i Drugi svetski rat, i cela istorija se kao u cikličnom toku
ponovila. Rušenje, destrukcija, bratoubilački rat, stradanja, žrtve – a gde je tu
kinematografija? Iako su umetnici uglavnom ćutali, kao i njihove kamere, i pod
okupacijom i strahovladom su egzistirali i radili filmski zanesenjaci. Akrobata i
snagator, svetski poznat još pre rata po neviđenim vratolomijama i egzibicijama
u vazduhu, Dragoljub Aleksić, uz pomoć istaknutog predratnog snimatelja
Stevana Miškovića – Baja Džore, odlučio je da usred ratnog haosa napravi prvi
srpski igrani dugometražni zvučni film. Iako arhaična i beskrajno naivna, njegova
Nevinost bez zaštite iz 1943. godine posedovala je nepatvoreni šarm, što joj je
omogućilo da bude drugo ostvarenje po gledanosti u Srbiji za vreme okupacije.
Rat se na sreću završio i posle kratkih „smutnih vremena”, došlo je novo,
komunističko doba. Svašta bi se moglo govoriti o toj, u smislu ljudskog postojanja
kratkotrajnoj tvorevini, zasnovanoj na kultu i harizmi jednog čoveka. No, kada je
film u pitanju, uprkos svim političkim pritiscima i cenzorskim makazama, raznim
republičkim i nacionalnim ključevima, kinematografija je ispoljavala pozitivnu
ulogu i prednjačila u kulturi SFRJ. Izgleda kao da je namešteno, ali baš ove
godine su se na čudesan način sa nastankom novosadskog Festivala poklopili
jubileji velikih klasičnih dela naše filmske povesti. Prvi film posleratne Jugoslavije,
Slavica (1947), „čedo naše mlade kinematografije„ uprkos svih slabosti,
ideologiziranosti i tematske konstrukcije i danas pleni lepotom i toplinom koji su
oduševljavali milione napaćenih ljudi tek izašlih iz rata. Šest decenija Slavice prati
deceniju mlađi Subotom uveče Vladimira Pogačića, prvi „beogradski film„ koji je
na autentičan način, u formi omnibusa, pokušao da prikaže urbanu
svakodnevicu i probleme sa kojima se suočavaju mladi ljudi, želeći, doduše još
uvek stidljivo da dokaže „da slobode nikad nije dosta„. Četrdesetogodišnjica
Skupljača perja Aleksandra Petrovića izuzetna je prilka da još jednom vidimo ovo
gandiozno ostvarenje domaće kinematografije, koje je na ubedljiv i autentičan
ali i režijski senzibilan i metaforičan način opevalo ciganske sudbine, večno
osuđene na lutanje, pesmu i strast. Ta ista 1967. godina bila je sa svojih trideset
pet snimljenih ostvarenja ne samo najplodotvornija već i umetnički najuspešnija
za jugoslovenski film. Između čak devetnaest snimljenih filmova iz Srbije navešću
samo neke od najuspešnijih: Buđenje pacova Živojina Pavlovića, Ljubavni slučaj
ili tragedija službenice PTT Dušana Makavejeva, Nemirni Kokana Rakonjca,
Praznik Đorđa Kadijevića, Hasanaginica Miće Popovića... Uspešan je bio i
ostatak Jugoslavije, gde su nastali Priča koje nema i Na avionima od papira
Matjaža Klopčiča, Diverzanti Hajrudina Krvavca, Breza Ante Babaje, Kaja, ubit ću
te! Vatroslava Mimice, Mali vojnici Bate Čengića itd... Uz najbolje među
navedenim, svakako se uvršćuju i još dva srpska filma: Jutro Puriše Đorđevića i
Kad budem mrtav i beo Živojina Pavlovića. Dok prvi na nekonvencionalan i lirski
način govori o ratu i revoluciji „koja jede svoju decu”, drugi se surovo i
beskompromisno bavi besmislom života mlade generacije u carstvu
samoupravljačke lakirovke. Ubrzo nakon ovoga, u krugovima državnog aparata
će doći prvo do podozrenja a zatim i otvorenog progona tzv. „crnotalasovaca”
(zapravo najtalentovanijih reditelja kao što su Petrović, Pavlović, Makavejev,
Popović i drugi), čiji je osnovni cilj kako su partijski aparatčici tvrdili bio „da
izazivaju društvo i njegove osnovne vrednosti lažno i netačno prikazujući život u
socijalističkom samoupravnom sistemu”. Jedan od najvećih stradalnika među
retiteljima čiji su filmovi bili „zabranjeni bez zabrane” je mladi novosadski reditelj
Želimir Žilnik. Njegov neuobičajeno hrabri prvenac Rani radovi iz 1969. godine,
sav zasnovan na buntu i protestu mladih protiv okoštalih vrednosti i titoističkoj
prevari iz 1968. godine, u inostranstvu je hvaljen a u zemlji žestoko osporavan a
potom ubrzo „sklonjen u bunker”.
Toliko u prvoj godini. Krenuli smo od srpske filmske azbuke da bi mogli da čitamo i
gledamo kinematografsku lektiru. U deset programa na jednom mestu od 4. do
8. jula pred vama su odabrani biseri lektire srpskog filma. Uzmite ih sa dlana.