Stefan Stratimirović

Slavko Gavrilović: STEFAN STRATIMIROVIĆ

Potekao je iz ugledne porodice koja je u vreme Druge seobe napustila Hercegovinu i od bečkog Dvora dobila mali plemićki posed Kulpin u Bačkoj. Posle završenog srednjeg obrazovanja u Novom Sadu, Segedinu i Bacu, filozofske i pravne nauke studirao je u Pešti i Beču dok je bogoslovska i istorijska znanja sticao kod vodećeg srpskog intelektualca toga doba, Jovana Rajića. Pod uticajem blagorodnog mitropolita Mojseja Putnika, Stratimirović je napusito svetovni život, zamonašio se i vrlo brzo postao arhimandrit u manastiru Krušedolu a 1786. episkop u Budimu, najmlađi u redu časnih srpskih jereja.
Iako se posvetio crkvi, Stratimiroviću u njegovom mladalačkom i srednjem dobu nisu bila strana tada napredna intelektualna racionalistička i jozefinska a, izgleda, ni slobodnozidarska strujanja, mada nije bio uvučen u njihov vrtlog jer to i ne bi dolikovalo smirenom duhovnom pastiru. Kao episkop u Budimu, mogao je bolje da upozna mađarsku političku i intelektualnu sredinu, da proširi stečena znanja i toliko uveća svoj ugled da, za sebe neočekivano, na Narodnocrkvenom saboru u Temišvaru 1790. bude predložen i izabran za srpsko-pravoslavnog mitorpolita. U tom zvanju će ostati više od 45 godina (oktobra 1790-septembar 1836). Wegov savremenik, mudri Dositej Obradović je zapisao: "Neka se uteši i vozraduje celi srbski rod, koji blagodareći Bogu, sad slobodno može reći: Takav nam (dođe) arhijerej: blag rodoljubiv i prosvešten."
Kao narodnocrkvenom arhipastiru, Startimiroviću je teško padala intelektualna i moralna zaostalost sveštenstva i monaštva kao i opšta zapuštenost naroda. Smatroa je da crkva treba da vodi narod. Za to je bilo potrebno bolje školovano sveštenstvo zbog čega je pristupio otvaranju klerikalnih škola po eparhijama, a u Karlovcima 1794. osnovao prvu pravu bogosloviju. Svršeni bogoslovi, u zvanju đakona, trebalo je da vrše dužnosti učitelja pošto su škole, i pored podržavljenja, bile na izdržavanju crkvenih opština. Nastojao je da ograniči mešanje države u školstvo kako bi u njemu održao duh pravoslavlja, ćirilicu i slavenoserpski jezik, odnosno duhovne veze sa srpstvom pod Turcima i sa bratskim ruskim narodom. Istovremeno, bio je na braniku pravoslavlja ugroženog katoličenjem i unijaćenjem iza čega su stajali bečki Dvor i sam car Franc I (1792-1835) koji je bio uveren da pravoslavlje njegove podanike usmerava prema Rusiji.
Kao visokoprosvećen čovek, dobro povezan s oficirskim i građanskim staležom, Stratimirović je osećao kakvu štetu trpi ceo narod zbog nedostatka sopstvenih srendjih škola odnosno gimnazija, pa mu je jedan od prvih zadataka bio njihovo stvaranje: on je duhovni pokretač Karlovačke gimnazije 1791. godine; pod njegovim uticajem blagorodni graždanin karlovački Dimitrije Anastasijević Sabov dao je osnovni kapital a rodoljubivi srpski, karlovački i drugi građani svojim prilozima pomogli su da se ostvari mitropolitova zamisao o prvoj srpskoj gimnaziji. Preko svojih veza on se postarao da ona dobije visokostručne profesore, mahom protestante, i da gimnazija postane rasadište nove srpske inteligencije. Nemala je, ako ne i presudna njegova uloga i u nastanku Velike srpske gimnazije u Novom Sadu 1810. godine, za koju je osnovni kapital položio rodoljubivi Sva Vuković. Prvi nastanvi planvoi za obe gimnazije izrađeni su uz aktivno zalaganje samog mitropolita.

Prema meritornom mišljenju Startimirovićevog biografa Đoke Slijepčevića, "dobiti dve gimnazije sa izrazito nacionalnim obeležjem u Carevini u kojoj su se germanizatorske i rimokatoličke ideje dosledno sprovodile nije bilo lako. Održati ih izvan domašaja državnog uticaja još je bilo teže."

Postoji mišljenje naših istoričara da je strah od unijaćenja i katoličenja, odnosno od bečkog austroslavizma, s latinicom kao pismom i antirusizmom kao kulturnopolitičkim nastrojenjem, ležao u osnovi Stratimirovićevog sukoba s Vukom Karadžićem koji je svoju jezičku i kulturnu reformu ostvarivao u Beču pod mentorskom palicom katoličkog klerikalca, tajnog carskog savetnika i upranvika njegove bibliloteke, učenog Jerneja Kopitara. Uz to, bilo je i dosta sujete na strani mitropolita koji je sebe smatrao jedino merodavnim u pitanjima jezika i kulture, kakvim su ga držali ne samo članovi tzv.Karlovačkog kruga ("jedne vrste male akademije"), u kome se on suvereno kretao, nego i mnogi slavenski i evropski naučnici, pisci i jezikoslovci, s kojima je imao vrlo razvijenu prepisku i preko koje je zapravo i pre Vuka uvodio Srbe u učenu Evropu. U "Karlovačkom krugu" i izvan njega, u pomenutoj prepisci sa strancima, Startimirović je otvarao, iako ne i razrešavao, mnoge jezičke, etnografske, geografske, istorijske i književne teme. Za njegov naučni rad, za njegove sudove o knjigama interesovali su se mnogi evropski naučnici, posebno oni iz protestantskih krugova; neki su ga i pohodili u Karlovcima, dok su se drugi s njim susretali u Pešti, Požunu i Beču, diveći se njegovoj svestranoj zainteresovanosti i obaveštenosti, koje su, možda, bile i iznad njegovih stvarnih mogći da stvori sintezu zasnovanu na savremenijoj naučnoj metodologiji.

Statimirović je obogatio i za naučni rad osposobio patrijaršijsku biblioteku, omogućio štampanje mnogih crkvenih knjiga kao i četvorotmnu Istoriju Jovana Rajića, pravog nacionalnog evanđelja celokupnog srpstva, istoricizmom nadahnuo Karlovačku i Novosadsku gimnaziju a u sve srpske škole uveo istoriju kao obavezni nastanvi predmet. On je, kako reče jedan od najuglendijih srpskih istoričara našeg doba (N. Radojčić), predstavnik prelaznog doba od racionalizma ka romantizmu: kao racionalista istorijom želi da vaspita za razumni život, ali i da njom oduševi svoje savremenike za staru slavu Slavenstva i Srpstva - što je bilo i u duhu evropskog romantizma.

U istoriju srpskog naroda, Statimirović se zlatnim slovima upisao kao veliki patriot. Kad je 1789. oslobođen Beograd, on je predlagao da se u njemu proglase srpske privilegije i da se "Narodni dom" iz Karlovaca tamo prenese kako bi bio u "sobstvenom našem Serbskom otečestvu, na sobstvenom gnjezdu i osnovaniju, kod sobstvneih žertvenikov i ognjišta".

Startimirović je budno pratio zbivanja u Srbiji i zanosio se njenim oslobođenjem; smatrao je da bi se do toga najlakše došlo uz pomoć Rusije koju je trebalo jače zaintersovati za srpski narod. U proleće 1804, on je caru Aleksandru I poslao svoj čuveni Memorandum u kome je rekao da je Rusija kao pravoslavna zemlja usamlejna i da nema prijatelja osim srpskog naroda. Stoga bi njoj moralo odgovarati da se na Balkanu stvori slavenska, srpska država pod protektoratom njenog carskog dvora kao pouzdan saveznik iste vere i bliskog jezika. Srpsku državu Startimirović je zamišljao u širokim granicama: do Une, Krke i Šibenika, ali i sa Sremom za koji bi Austrija trebalo dati kompenzaciju u Vlaškoj. Takva srpska država štitila bi Rusiju od "zapadnih nasrtaja". Ona bi bila korisna čak i sultanu kome bi plaćala danak i onemogućavala napade na Tursku sa zapadne strane.

Kad je početkom iste godine otpočeo ustanak u Sribji pod voždom Karađorđem, Stratimirović mu je poklonio najveću pažnju, danonoćno se obaveštavao o njegovom toku, o potrebama ustanika, o odnosima između ustaničkih starešina, a naročito u odnsou Srbije s Austrijom. Svi istoričari ustanka slažu se o njegovom izuzetno velikom doprinosu oslobodilačkoj borbi svog naroda; prema merodavnom tvrđenju Stojana Novakvoića, Startimirović je bio "jedan od najinteligentnijih i politički najobrazovanijih savetodavaca i prijatelja ustanika, koji je bio u takvim ličnim vezama i u Austirji i među Srbima da je na ustanak silno mogao uticati i, faktički, voditi njihovu spoljnu politiku". Prvih godina ustanka on je bio najbolji informator bečkog Dvora, a posenbo vojnih krugova Austrije o Srbiji, ustaničkom vođstvu i ciljevima ustanka, a svojim izveštajima uticao je na izvesnu njihovu blagonaklonost prema ustanicima i na prećutnu saglasnost o njihovom snabdevanju oružjem, municijom i hranom iz Austrije. Bio je u ličnom kontaktu s vođama ustanika, pozitivno je uticao na Karađorđa, Protu Matiju i Jakova Nenadovića, Božu Grujovića, Praviteljstvujušči sovjet, brinuo o unutrašnjem uređenju Srbije, pozivao na slogu i okupljanje oko vožda kao i na izbegavanje krajnosti i surovosti i prema Turcima i u međusobnim odnosima.

Posle četvorogodišnjeg angažovanja oko ustanka i prvog razočaranja Karađorđa u savez s Rusijom, Startimirović je došao do zaključka da bi Srbija trebalo, u duhu Ičkovog mira iz 1806, da ostane pod sultanom, ali naoružana i u prijatelsjtvu s Austrijom, da sama uređuje svoje prilike, postepeno ali sigurno jer:

Daleko su Rusi i Francuzi,
Mi smo ot nji' sasvim zagrađeni,
Nit' nam hoće, nit' pomoć mogu.

Teško je doživljavao neslogu, razdor i borbu između ustaičkih starešina i bio razočaran zbog nedovoljnih rezultata u sudstuv, prosveti i finansijama Srbije, što je, pored nepoverenja koje se prema njemu počelo pokazivati od strane bečkog Dvora, uticalo na njega da svoj aktivni stav prema Srbiji zameni držanjem blagonaklono-skeptičnog posmatrača. Izuzetak će učiniti u jesen 1813. godine kad izbeglička masa od preko 150.000 duša privremeno utočište potraži u Sremu i Banatu: on će tada okružnicama pozvati sveštenstvo i narod da pruže pomoć unesrećenoj braći, a sam će u Karlovcima i Novom Sadu olakšavati položaj porodica Karađorđa i drugih ustaničkih starešina. Uzbudiće ga Drugi ustanak sunarodnika u Srbiji 1815. a umiriti i zadovoljiti politika postupnosti i upornosti knjaza Miloša Obrenovića u borbi za autonomiju kao i spremnsot da sa zahvalnošću prima njegove savete u pogledu uređenja crkve i obdržavanja slavenoserpskog jezika i pisma kao službenih u Kneževini Sribji.

U drugom periodu svog arhiepiskopstva (1815-1836) Stratimirović se morao vidno priklanjati apsolutizmu Franca I i ministra Meterniha, pa je i sam podlegao tom duhu i unosio ga u crkvu i društvo. O sazivanju Narodnocrkvenog sabora nije mogao ni pomišljati, a episkopski Sinod sam je izbegavao, u sve se mešao, sve je sam rešavao i dosta jalovo administrirao. Pojavljivao se na Ugarskom saboru ali nije iskazivao značajniju aktivnost, čime je izazvao nezadovoljstvo liberalnijeg dela srpske inteligencije koja je bila protiv toga da se na tom saboru odlučuje o Srbima a bez njihovog učešća, pogotovo što se oko 1830. godine opasnost od mađarizacije počela nadivjati i nad njih a težnja Rumuna da se odvoje od Srba u Karlovačkoj mitropoliji uzimala sve više maha. U dubokoj starosti, oslabljen bolešću, iako uvek bodrog duha, Startimirović se sve teže nosio s talasima liberalizma koji su zapljuskivali srpsko društvo u Habzburškoj monarrhiji, čijem je održanju i duhvono-političkom razvitku "Ča-Stva" dao svoj nemali obol.