Stefan Nemanja

Stefan Nemanja (takođe Stevan, crkvenoslovenski: Стѣфань; rođen oko 1113, umro 13.02.1199.) je bio veliki župan Raške, rodonačelnik vladarske dinastije Nemanjića i tvorac najmoćnije srpske države u srednjem veku. Smatra se jednim od najznačajnijih srpskih vladara, a zajedno sa sinom Savom se smatra jednim od od utemeljitelja Srpske pravoslavne crkve, koja ga slavi kao svetog Simeona Mirotočivog. Doba njegove vladavine predstavlja prelomni period, kako u istoriji Srba, tako i u njihovoj kulturi.
Kao najmlađi sin vlastelina Zavide, zbacio je između 1166. i 1168. godine svog najstarijeg brata Tihomira i vrhovnu vlast Vizantije. Nakon propasti antivizantijske koalicije, u kojoj je učestvovao, 1172. godine Nemanja se predao vizantijskom caru Manojlu Komninu (1143—1180) i priznao ga za svog suverena. Posle njegove smrti 1180. godine, započeo je napade na vizantijsku teritoriju, proširivši svoju vlast na sve okolne srpske oblasti (Kosovo, Zeta, Travunija, Zahumlje i Neretvljanska oblast), osim Bosne. Njegova ekspanzija je okončana porazom na Moravi 1190. godine, nakon čega je Raška ponovo postala vizantijski vazal, ali je Nemanji priznat veći deo dotadašnjih osvajanja.
Na unutrašnjem planu, okrenuo se učvršćivanju vlasti u zemlji. Sazvao je sabor protiv bogumila u Raškoj, nakon čega se, uz pomoć vojske, surovo obračunao se sledbenicima ovog učenja. Na međunarodnom planu je ulazio u velike saveze protiv Vizantije, šaljući svoje poslanike čak u Nirnberg na pregovore sa svetim rimskim carem Fridrihom Barbarosom (1155—1190), ali je bio i odan vazal Manojlu Komninu, šaljući mu pomoćne vojne odrede koji su učestvovali i u bici kod Miriokefalona 1176. godine.
Njegovu vladavinu karakteriše početak podizanja monumentalnih vladarskih zadužbina, kao i pojava autentičnog srpskog stila u sakralnoj arhitekturi, poznatog kao Raški stil, za čiji početak se uzima njegovo podizanje manastira Đurđevi Stupovi. Pored njega, Nemanja je podigao i obnovio čitav niz crkava i manastira, među kojima treba istaći manastire: Studenicu (koju je podigao sebi kao mauzolej) i Hilandar, koji je obnovio iz temelja sa sinom Savom 1198.godine.
Povukao se sa vlasti i zamonašio na saboru 1196. godine, a za svog naslednika je odredio srednjeg sina Stefana (veliki župan 1196—1217, kralj 1217—1228), u dogovoru sa vizantijskim carem Isakom II (1185—1195, 1203—1204), čijom ćerkom Evdokijom je Stefan bio oženjen. Preminuo je kao monah Simeon u manastiru Hilandar, a njegove mošti su 1208.godine prenete u manastir Studenicu, u kome se i danas nalaze.

Stefan Nemanja je bio četvrti i najmlađi sin srpskog vlastelina Zavide koji je bio u rodbinskim vezama sa dinastijama koje su u to doba vladale Raškom (sa Vukanovićima po muškoj liniji) i kraljevinom Zetom (sa Vojislavljevićima po ženskoj liniji). O Zavidinom životu i tim rodbinskim vezama nema mnogo pouzdanih podataka, ali se na osnovu Nemanjinog žitija može zaključiti da se on zbog sukoba sa rođacima i borbe oko vlasti u Raškoj, sklonio u kraljevinu Zetu.

Osim Nemanje, Zavida je imao još dece:

* Tihomira, vladao kao veliki župan Raške (1163.-(1166) 1168), živeo (? - 1169.).
* Stracimira, vladao oblastima oko Zapadne Morave (1163-(1166) 1168, 1169-?), živeo (?-posle 25.12. 1189.)
* Miroslava, vladao Zahumljem (1163-(1166) 1168, 1169-?), živeo (?-1196. ili 1199.)
* Ćerku nepoznatog imena, udatu za Kulina, bana Bosne

Bio je oženjen plemkinjom Anom, sa kojom je imao petoro dece:

* Vukana, kralja Zete (1199-1208) i velikog župana Raške (1202-1204), živeo (?- 1208.)
* Stefana, velikog župana Raške (1196-1217) i kralja Raške (1217-1228), živeo (?-1228.)
* Rastka, prvog srpskog arhiepiskopa (1219-1233), živeo (1169.-1236.)
* Jefimiju, udatu za Manojla Anđela Duku (1230-1237, umro 1241), solunskog cara
* Ćerku nepoznatog imena, udatu za Tiča, upravnika Skoplja

Nemanja je verovatno rođen 1113. godine u Ribnici na Morači (današnja Podgorica), tokom progonstva njegovog oca Zavide usled previranja u Raškoj. Kršten je u rimokatoličkoj crkvi, po latinskom obredu, koji je bio preovlađujući u tadašnjoj Zeti, a tu se i oženio sa plemkinjom Anom (kasnije u monaštvu Anastasija), između 1130. i 1135.godine.

Po povratku sa porodicom u Rašku, Nemanja se u tridesetoj godini krstio po drugi put, u episkopalnoj crkvi svetih Petra i Pavla u Rasu (tadašnjoj prestonici Raške), po grčkom obredu. Pretpostavlja se da je Zavidin povratak u Rašku sa porodicom, usledio na poziv velikog župana Uroša II (1146-1162) i tom prilikom su mu najverovatnije vraćeni njegovi posedi, što se tumači kao Urošev pokušaj da obezbedi sebi leđa za napad na Vizantiju koji je izveo 1149.godine. Ne zna se kada se to tačno desilo, ali je izvesno da je bilo posle svrgavanja sa vlasti zetskog kralja Đorđa
Po dolasku u Rašku, Nemanja je kao udeoni knez dobio na upravu župe Toplicu, Ibar, Rasinu i Reku odnosno oblasti oko Toplice, Ibra, Rasine i Suve Reke.

Istorijski izvori ćute o Nemanji sve do sedme decenije XII veka. Tada ga je, tokom priprema za novi rat sa Mađarima 1162. godine, u svoj logor u Nišu pozvao vizantijski car Manojlo I Komnin (1143-1180). Susret dvojice vladara bio je veoma srdačan, o čemu govori Nemanjina hagiografija:
Vikicitati „A kad ga ovaj ugleda, primi ga s carskom ljubavlju i poljubi ga.“
(Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“)
Verovatni ostaci Rasa, nekadašnje prestonice Raške

Tom prilikom Manojlo je Nemanji dodelio dvorsku titulu carskog sana i župu Dubočicu (oko današnjeg Leskovca) na upravu, čime je on postao direktni carev vazal.Manojlovi razlozi za ovo nisu poznati, ali je verovatno Nemanja izabran zato što je bio najmlađi od četiri brata, pa samim tim i sa najmanje legitimiteta da se uključi u borbu za položaj velikog župana koje su sa prekidima trajale tokom poslednjih decenija, ali i zbog toga što je vladao oblastima koje su se naslanjale na pravac Via Militaris koji je išao Moravskom dolinom, zbog čega je Nemanja bio u položaju da odseče odstupnicu Vizantincima u borbi sa Mađarima. Treba imati u vidu da su Vizantinci i Mađari tokom prve polovine XII veka vodili stalne borbe na granici Panonske nizije i Balkanskog poluostrva, u kojima su Raški veliki župani bili tradicionalni saveznik kraljevine Mađarske. Zbog toga je Manojlo uzdizanjem Nemanje, pokušao da zakomplikuje prilike u Raškoj, ali i da sticanjem Nemanjine zahvalnosti obezbedi sebi leđa.

Tokom pohoda protiv kraljevine Mađarske iste godine, Manojlo se konačno obračunava sa Urošem II i umesto njega za novog velikog župana postavlja Desu (1162-1163), obavezavši ga da mu vrati oblast Dendru koju mu je 1155. godine dao na upravu. Naredne godine Manojlo je u Nišu ponovo krenuo da okuplja vojsku za napad na kraljevinu Mađarsku, u kojoj su se, vezani vazalnim obavezama, morali naći i veliki župan Raške Desa i knez Nemanja. Pošto se Desa nije pojavio u Nišu sa predviđenim trupama, niti je caru vratio Dendru, a postojali su i izveštaji da pregovora sa Mađarima i Mlečanima, Manojlo je napao Desu i bez većih borbi ga zarobio. On je nakon toga odveden u Carigrad, a za novog velikog župana je Manojlo postavio Tihomira(1163-(1166) 1168), najstarijeg Nemanjinog brata. U uspešnim pohodima vizantijske vojske protiv kraljevine Mađarske tokom 1163. i 1164. godine zauzeti su Zemun i veći broj gradova na obali Jadranskog mora, a u njihovim redovima, na čelu svojih odreda, najverovatnije se nalazio i sam Nemanja. Novi vizantijski pohod usledio je 1166.godine, a u sastavu trupa kojima je komandovao Andronik Kontostefan bili su i odredi srpske konjice koje je poslao veliki župan Raške. Ti odredi su učestvovali u vizantijskoj pobedi kod Sirmijuma (današnje Sremska Mitrovica) koja je odlučila ishod rata, iako nije došlo do teritorijalnih promena.

Neposredno posle dobijanja Dubočice, Nemanja počinje sa gradnjom manastira svetog Nikola u Kuršumliji i manastira posvećenog Bogorodici na ušću Kosanice u Toplicu. U njegovim žitijima se gradnja ovih manastira navodi kao razlog za nezadovoljstvo njegove braće, koja su mu prebacivala da radi na svoju ruku, bez njihove dozvole ili barem dogovora sa njima. Na te primedbe Nemanja je odgovorio:
Vikicitati „Braćo moja draga, kako smo jednorodni, neka ne bude na gnev ovo delo moje, koje počeh u Gospodu i dovrših ga. Ja ga svrših, pa, ako je dobro, neka je meni, a ako je zlo, neka opet bude meni.“
(Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“)



Međutim, pravi razlog nezadovoljstva Nemanjine braće je najverovatnije bila Nemanjina pretenzija da uz pomoć Vizantije i podršku crkve, dođe do titule velikog župana. On je pokušao da se, uz podršku dela plemstva, domogne titule velikog župana optužujući Tihomira da vodi vizantofilsku politiku. Na velikom skupu raške vlastele, koji je sazvan tim povodom, Nemanja je sa delom onih koji su ga podržali zarobljen i zatvoren u pećini kraj Rasa. Njegovo zarobljeništvo je trajalo relativno kratko, pošto su ga njegove pristalice ubrzo oslobodile, nakon čega je uz podršku vlastele postao veliki župan Raške i potisnuo braću, koja su pobegla u Vizantiju.

Oko datiranja njegovog dolaska na vlast postoje neslaganja, tako da jedni smeštaju Nemanjinu pobunu na saboru u 1165. godinu, a njegovo oslobođenje i dolazak na vlast u 1166. godinu, dok drugi Nemanjinu pobunu na saboru smeštaju u 1167. godinu (posle Tihomirovog slanja odreda Vizantiji 1166.godine), a njegovo oslobođenje i dolazak na vlast u 1168. godinu. Izvesno je, da je on između 1165. i 1168. godine, kao najmlađi među braćom, zbacio najstarijeg brata Tihomira, preuzeo vlast, proglasio se velikim županom i potisnuo iz zemlje ostalu braću (Tihomira, Stacimira i Miroslava).

Nemanjina žitija navode da se izbavio iz tamnice tako što je obećao svetom Đorđu da će podići manastir u njegovu slavu na vrhu brda koje je jedino mogao videti iz pećine, samo ako ga oslobodi iz tamnice. Svetac mu je pomogao, prema navodima hagiografija, a Nemanja mu je u znak zahvalnosti podigao manastir Đurđevi Stupovi[ (gradnja započeta 1171. godine).



Njegova braća su od Manojla dobila vojnu podršku u pokušaju da povrate vlast. Nemanjina žitija navode da je protiv njega poslata velika najamnička vojska u kojoj je pored Grka, bilo Franaka i Turaka. Do bitke je došlo 1169. kod Pantina, nedaleko od Zvečana i u njoj su Nemanjine snage uspele da potisnu protivnika u Sitnicu, u kojoj su se mnogi podavili dok su se ostali u neredu povukli sa bojišta. U Sitnici se udavio i njegov brat Tihomir, dok su se Stracimir i Miroslav predali. Nemanja im je poštedeo živote i vratio im stare posede na upravu, postavši neosporni vladar Raške.
Nemanja je 1170. godine napao kneza Zete Radoslava i tom prilikom pripojio svojoj zemlji deo današnje Crne Gore i Neretvljansku oblast.

Manojlo Komnin dolazi 1171. godine u sukob sa Mletačkom republikom i po njegovom naređenju biva 12.03. zaplenjena sva mletačka imovina na prostoru Vizantije. Kao odgovor na ovo, iz Venecije je pokrenuta mletačka ratna flota sa oko 120 brodova ka vizantijskim posedima. Borbi protiv Vizantije priključila se i kraljevina Mađarska, a podršku ovom savezu davalo je i Sveto rimsko carstvo sa Fridrihom Barbarosom (1152-1190) na čelu. U ovaj savez se 1172. godine uključuje i Nemanja, koji otpočinje sa udarima ka Kotoru, ometaući istovremeno saobraćaj kroz moravsku dolinu. Međutim, iste godine umire kralj Mađarske Ištvan III (1162-1172), posle čega počinju sukobi oko vlasti u samoj Mađarskoj, iz kojih kao pobednik 1173.godine izlazi Manojlov kandidat Bela III (1173-1196). Neposredno nakon toga, mletačka vojska tokom zimovanju na ostrvu Hiosu biva desetkovana epidemijom, tako da Raška ostaje sama u borbi protiv Vizantije. Manojlo je odmah iskoristio povoljan trenutak i sam se na čelu vojske uputio u Rašku. Pred nadolazećom vizantijskom vojskom, veliki župan Raške se povukao u planine.
Ovaj sukob se okončao Nemanjinim poklonjenjem caru Manojlu. On je jednog dana gologlav, bosonog, sa odećom iscepanom do lakata, konopcem oko vrata i mačem na rukama ušao u vizantijski logor i izašao pred cara. Stigavši do Manojla Nemanja je pred njega pao ničice pružajući mu svoj mač, da sa njim radi šta mu je volja. Vizantijski car je prihvatio njegovu poniznost, pristavši na obnovu vazalnih obaveza i ostavljanje Nemanje na položaju velikog župana. Završni deo ove epizode odigrao se u Carigradu, kroz koji je buntovni veliki župan Raške proveden u Manojlovoj trijumfalnoj povorci. Tokom boravka u Carigradu, veliki župan Raške je živeo u manastiru Bogorodice Evergetide (u čiju je slavu po povratku u Rašku podigao manastir Bogorodice Dobrotvorke (tzv. Studenica)



Vizantijski car Manojlo Komnin je vratio Nemanju na položaj velikog župana, a njegovoj braći je potvrdio njihove udeone oblasti - Stracimiru oko Zapadne Morave i Miroslavu Zahumlje. Po povratku u Rašku, Nemanja se okrenuo učvršćivanju centralne vlasti, a Tihomirovog sina i naslednika Prvoslava je primorao da se odrekne vladarskih pretenzija u njegovu korist.

U skladu sa svojim vazalnim obavezama, Nemanja je redovno slao pomoćne odrede u vizantijske vojne pohode. Tako su se i srpske snage našle u sastavu vizantijske vojske koju su trupe Ikonionskog sultanata do nogu potukle u bici kod Miriokefalona 17. septembra 1176. godine u klancima Male Azije. Po rečima Nikite Honijata, sam Manojlo je ovaj strahovit poraz uporedio sa katastrofom kod Mancikerta iz 1071. godine.

Vizantijski car Manojlo I Komnin umire 24. septembra 1180. godine, nakon čega Vizantiju zahvataju unutrašnja previranja, u kojima se za par godina smenjuje nekoliko vladara, što dovodi do velikih promena na Balkanskom poluostrvu. Kraljevina Mađarska, Raška i banovina Bosna neposredno posle Manojlove smrti prekidaju vazalne odnose sa Vizantijom, a već 1185. godine na prostoru današnje Bugarske izbila je pobuna u kojoj je obnovljena bugarska država i stvoreno tzv. drugo bugarsko carstvo. Mnoge vazalne države u regionu, među kojima i Raška, tada se okreću od slabe Vizantije prema Papstvu.

Osvajanje Kosova

Unutrašnju krizu u Vizantiji prvi je iskoristio mađarski kralj Bela III, koji je tokom 1180. i 1181. godine osvojio Dalmaciju. Nemanja mu se pridružio 1183. godine i oni su zajedno napadali na vizantijske posede u moravskoj dolini i istočno od nje. Tokom ovog pohoda zauzeti su Beograd, Braničevo, Ravno (današnja Ćuprija) i Niš, a združene snage su prodrle čak do Sredeca (današnja Sofija). Mađari su se nakon toga povukli iz borbi, dok je Nemanja nastavio ofanzivu, i proširio svoju vlast na Kosovo, probivši se do Vranja i Lipljana.

Osvajanje Zete

Posle prodora na jug i istok, Nemanja je napao vizantijskog vazala, kneza Zete Mihajla III Vojislava (1162-1186), iz vladarske dinastije Vojislavljevića. Već oko 1186. godine, kada se pominje kao vladar u Kotoru, završio je osvajanje Zete. U tom pohodu zauzeo je gradove Skadar, Svač, Ulcinj, Bar, Drivast, Risan i druge, dok je ostale poharao i opustošio:
Vikicitati „Ostale gradove poobara, i poruši, i pretvori slavu njihovu u pustoš...“
(Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“)
Vikicitati „...gradove sazidane od njih razruši i izmeni slavu njihovu u sliku pustoši, i ime njihovo ne nazva se više tamo u oblasti toj...“
(Domentijan, „Žitije svetog Simeona“)
Ovih borbi i razaranja je bio pošteđen samo Kotor, koji je Nemanja dodatno utvrdio i u njemu podigao svoj dvorac.



Napadi na Dubrovnik

Istovremeno sa Nemanjinim pohodima, njegova braća Stracimir i Miroslav su 1184. godine otpočeli sa napadima na posede Dubrovačke republike. Prvo je Stracimir sa flotom pokušao da zauzme Korčulu, ali je pretrpeo poraz u kome mu je flota spaljena, a on sam se jedva spasao. Iste godine, Miroslav je napao Dubrovnik sa 13 brodova, ali je 18. avgusta potučen nedaleko od Poljica, kod ostrvceta Koločepa. Naredne, 1185. godine, Miroslav je opseo grad sa kopna, ali se povukao nakon sedam dana bombardovanja grada pomoću opsadnih sprava.

Neprijateljstva između Dubrovačke republike i Raške su okončana 27. septembra 1186. godine, kada je zaključen mir između njihovih predstavnika, župana Nevdala i Družine Vidoševića (sa raške strane) i dubrovačkog kneza Krvaša i nadbiskupa Trifuna (sa dubrovačke strane). Odredbe mira davale su Dubrovčanima pravo slobodne trgovine, ispaše i iskorišćavanja šuma u Raškoj, dok je stanovnicima Raške omogućen slobodan promet u gradu.

Krajem XII veka, među Srbima, i drugim balkanskim Slovenima, je bilo veoma rasprostranjeno slovensko hrišćansko učenje nazvano bogumilstvo. Glavna politička tendencija bogomilstva bila je otpor vizantijskoj državnoj i crkvenoj vlasti. Govorili su da su svi ljudi braća, odbacujući crkvenu jerarhiju u ime evanđeoskog ravenstva.
Soko Grad je bio jedno od uporišta tokom bogumila.



"Uče svoje da se ne pokoravaju vlastima, kore boljare, rugaju se starešinama, smatraju Bogu mrskim onog koji rabota za cara i robovima govore da ne služe za svoje gospodare".
Bogumilima je prilazilo zavisno stanovništvo kome su dažbine teško padale. Seljaci u Raškoj su morali da plaćaju soće vladaru i desetak vlastelinu, da rade svake nedelje na vlastelinskom imanju i da učestvuju u vojnim pohodima, uglavnom kao pešadija. Učenje bogumila je u Raškoj za kratko vreme steklo veoma mnogo pristalica. Po povratku sa osvajačkih pohoda, Nemanja je sazvao Sabor protiv bogumila u Raškoj oko 1186. godine, nakon kog su započeli surovi verski progoni, koji su najviše pogađali bogumile i pristalice stare slovenske vere. Iako je deo vlastele na saboru otvoreno stao na stranu bogumila i usprotivio se bilo kakvoj akciji protiv njih, Nemanja je, ipak, uz pomoć raškog episkopa Jeftimija, preokrenuo tok sabora u svoju korist, nakon čega je otpočeo da vrši kaznene ekspedicije po Raškoj. O tome svedoči i Nemanjino žitije:
"...jedne popali, druge raznim kaznama kazni, treće progna iz države svoje a domove njihove i sve imanje sakupi, razda prokaženim i ubogim... Učitelju i načelniku njihovu jezik ureza u grlu njegovu, što ne ispoveda Hrista, sina božjeg".
— Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“
Oni koji nisu prihvatali službeno hrišćanstvo proglašeni su jereticima i kažnjavani su telesnim kaznama — spaljivanjem na lomači, sečenjem jezika, žigosanjem po licu, progonom iz zemlje, oduzimanjem imanja i drugim drakonskim merama. U ovim pogromima spaljene su i slovenske apokrifne knjige koje su predstavljale najstarije spomenike raške i makedonske škole Nemanjini progoni su bili toliko žestoki da su „dobrili obrise građanskoga rata“, u kome su stradali i pojedini gradovi, uključujući Soko Grad u kanjonu Moravice, koji je bio jedno od uporišta bogumila. Mnogi bogumili su tada pobegli u okolne zemlje, a posebno u Bosnu, gde su našli utočište pod okriljem Crkve bosanske i „dobrog bana Kulina“, koji ih prima kao dobre hrišćane.

Pregovori sa Barbarosom i krstaški napadi na Vizantiju

Posle sloma druge normanske ofanzive na Balkansko poluostrvo (krajem 1185), vizantijski car Isak II (1185-1195, 1203-1204) je stupio u pregovore sa Belom III oko okončanja neprijateljstava. Napravljen je dogovor da se car oženi Belinom ćerkom Margaritom, a da kao miraz Vizantiji budu vraćeni gradovi i oblasti u moravskoj dolini, koji su većinom bili u Nemanjinim rukama. Ovaj događaj ostavio je Rašku bez jakog saveznika, zbog čega je Nemanja bio primoran da pronađe drugog jakog saveznika. Istovremeno je nastavio ofanzivu i širenje svojih oblasti, oslanjajući se na vizantijsku zauzetost pobunom na prostoru današnje Bugarske koju je pomagao.




Pad Jerusalima 02.10. 1187. godine, pokrenuo je III krstaški pohod na Svetu zemlju. Deo krstaša, predvođen svetim rimskim carem Fridrihom Barbarosom, planirao je da prođe kroz Nemanjine zemlje, što je veliki župan pokušao da iskoristi, uzdajući se u neprijateljstvo Fridriha i Vizantije usled sukoba na prostoru današnje Italije. Njegovi izaslanici su na Božić 1188.godine u Nirnbergu, predložili svetom rimskom caru da se sastane sa Nemanjom koji će mu omogućiti bezbedan prolazak i snabdevanje kroz Rašku.
Do susreta dvojice vladara došlo je 27.07.1189. godine u Nišu. Nemanja je u pratnji svog brata Stracimira ponudio Fridrihu:

* 20.000 vojnika spremnih na rat sa Vizantijom
* stupanje Raške u vazalne odnose sa Svetim rimskim carstvom

zauzvrat, Nemanja je tražio da mu se priznaju sva dotadašnja i buduća osvajanja.

Sličnu ponudu su, tom prilikom, izneli i ustanici sa prostora današnje Bugarske, nudeći 40.000 vojnika. Fridrih nije prihvatio ove ponude, tako da nije došlo do stvaranja saveza, ali je ta opcija ostala otvorena, o čemu svedoči i ugovoreno venčanje između Miroslavljevog sina Toljena i ćerke Bertolda od Andeksa, istarskog grofa i titularnog vojvode Hrvatske i Slavonije, do kojeg na kraju ipak nije došlo.
Krstaška vojska je iz Niša nastavila niz Via Militaris ka Serdici i Hadrijanopolju, a iza nje je nastupao Nemanja sa svojim trupama nastavljajući osvajanja Vizantijskih oblasti. Stalni pljačkaški napadi na krstaše doveli su do otvorenih neprijateljstava i Fridrihove snage novembra 1189. godine, posle opsade, zauzimaju Hadrijanopolj i otpočinju sa pripremama za udar na Carigrad. Zbog toga dolazi do obnove pregovora o savezu sa Nemanjom i ustanicima sa prostora današnje Bugarske, a Fridrih pokreće i svoju flotu (na čijem se čelu nalazio njegov sinom Henrikom (1191—1197)) ka Carigradu, da bi izvršio pomorsku blokadu vizantijske prestonice. Međutim, ove akcije bivaju prekinute 14. februara 1190. godine, kada dolazi do zaključenja mirovnog ugovora po kome su krstaši prebačeni u Malu Aziju da nastave svoj pohod ka Jerusalimu.
Oslobođen opasnosti od Fridrihovog napada, Isak II pokreće svoje trupe, prvo ka prostoru današnje Bugarske, a potom i ka Nemanji koji je u međuvremenu osvojio Pernik, Zemen, Velbužd, Žitomisk, Stobi i Skoplje. Vizantijska vojska je nadirala sa juga i Nemanja se pred njom povlačio, da bi negde na Južnoj Moravi (u jesen 1190.ili početkom 1191. godine) došlo do bitke u kojoj je Vizantija odnela odlučnu pobedu. Nemanja se nakon toga povukao, dok su Vizantinci opustošili taj deo Raške, spalivši i jedan Nemanjin dvorac, najverovatnije nedaleko od današnje Kuršumlije. Posle tih dejstava, došlo je do sklapanja mira, prema kome je:

* Nemanja morao da vrati Pernik, Zemen, Velbužd, Žitomisk, Stobi, Skoplje, Niš, Ravno i kontrolu nad pravcem Via Militaris
* Nemanji su priznata ranija osvajanja (Kosovo sa Lipljanom, Metohija do Prizrena)
* Nemanju nasleđuje njegov srednji sin Stefan, koji dobija titulu sevastokratora i Isakovu bratanicu Jevdokiju za ženu, a ne najstariji Vukan.

Poslednji rat, Nemanja je vodio, 1192. ili 1193. godine, protiv Mađara, koji su napali Rašku. Detalji ovog sukoba nisu poznati, ali je izvesno da su Vizantinci sa nekoliko odreda potpomogli srpsku odbranu i da se ceo sukob okončao bez nekih teritorijalnih promena, nakon pritiska koji je na kralja Mađarske Belu III izvršio papa Selestin III (1191—1198), na insistiranje Isaka II.

Stefan Nemanja se povukao sa vlasti na velikom državnom saboru 25. marta 1196. godine na koji je pozvao:
Vikicitati „...ženu svoju, i sinove svoje, i arhijereja svojega po imenu Kalinika, i starešine, i knezove zemlje svoje koji upravljahu, vojvode, vojnike...“
(Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“)

Vlast i titulu velikog župana Raške je predao srednjem sinu Stefanu Nemanjiću, čiji je tast Aleksije III Anđel (1195-1203) 08.04. 1195. godine izvršio državni udar u kome je svrgnuo sa vlasti svog brata Isaka II i preuzeo vlast. Najstarijem sinu Vukanu je ostavio na upravu Zetu, Travuniju, Hvosno i Toplicu, sa tim da je podređen Stefanu, kao velikom županu Raške.
Nemanja se posle sabora i povlačenja sa vlasti zamonašio sa suprugom Anom u crkvi svetih Petra i Pavla u Rasu i tom prilikom su uzeli monaška imena Simeon i Anastasija. Prvu godinu svog monaškog života proveo je u manastiru Studenici, da bi se u jesen 1197. godine pridružio svom najmlađem sinu monahu Savi na Svetoj Gori. Tamo je, zajedno sa njim, uz dozvolu vizantijskog cara, oživeo zapusteli manastir Hilandar 1198. godine.
Vikicitati „...koji će služiti za primanje ljudi od srpskoga naroda...“
(Osnivačka hrisovulja manastira Hilandar)

U Hilandaru je 3. februara 1199. ili 1200. godine i preminuo u dubokoj starosti. Prema hrišćanskom predanju, u trenutku njegove smrti prostoriju je obasjala svetlost. Sledeće godine ga je Svetogorski sabor kanonizovao kao svetog Simeona Mirotočivog, jer su njegove mošti točile miro. Njegov sin Sava je 1208. godine preneo njegove posmrtne ostatke u Rašku, da bi nad njima izmirio svoju stariju braću Stefana i Vukana koji su se borili oko vlast. Njegove mošti su tada položene u njegovu zadužbinu Studenicu, u kojoj se i danas nalaze.

Srpska pravoslavna crkva ga proslavlja 26. februara po gregorijanskom, odnosno 13. februara po julijanskom kalendaru.

Najstariji deo crkve sagradio je Stefan Nemanja između 1165. i 1168. godine i posvetio svom sinu Savi. Bila je to jednobrodna crkva sa trodelnim oltarskim prostorom, kupolom na sredini i jednim manjim odeljenjem na južnoj strani, koje je bilo predviđeno za sahranu ktitora.
Kad je ustanovljena nezavisna Srpska crkva i osnovana Toplička episkopija 1219. godine sa sedištem u ovom manastiru, uz njenu zapadnu stranu dozidana je priprata sa dvema kulama, između kojih se nalazi zasvođen trem, a u 14. veku, na severnoj strani crkve podignut je jedan paraklis sa osnovom jednostavnog pravougaonog oblika. Manje izmene crkva je doživela i kasnije, za vreme vladavine kralja Milutina, kada je na zapadnoj strani sazidana kapela.