Prikazi ljubavi...

...U KNJIŽEVNOSTIMA NA JUŽNOSLOVENSKIM
JEZICIMA (BOSANSKOM, HRVATSKOM I SRPSKOM)
OD SREDNJEG VEKA DO NAŠIH DANA


Ljubica Arsić (Beograd)
Nebeski i zemaljski brak u srpskoj književnosti
U srpskoj književnosti prepoznaje se jedna zanimljiva i nedovoljno istražena tema,
problem „večitog mladoženje“, koji često inspirisan životom samog pisca otprilike ide po
ovoj putanji. Brak se nikad ne ostvari (kao kod Šamike Kirića u romanu Večiti
mladoženja Jakova Ignjatovića) ili se velika ljubav prema voljenoj ženi ne može iz
različitih razloga (verskih, socijalnih, nacionalnih) krunisati građanskim brakom te se on
ostvaruje sa drugom ženom, najčešće vrlo prozaičnom, dok ova prethodna postaje
„nebeska nevesta“ zauvek.
Literatura, kao što znamo, poznaje još iz trubadurskih vremena i renesanse ovaj kult
Divne Dame, ali je interesantno što se on javlja u srpskoj književnosti XIX veka kad se u
evropskoj već uveliko pripoveda o ostvarenoj strasti i bračnoj sreći (Zola,Tolstoj).
Primeri tog dramatičnog odricanja su ljubav Laze Kostića prema Lenki Dunđerskoj
pretočena u Santa Maria della Salute ili ljubav Laze Lazarevića prema Nemici Ani
Gutjar, koju je opisao u prvoj napisanoj pripoveci Švabica. Razlozi ovakve ljubavne
askeze po meni su mnogo složeniji od objašnjenja koja se tiču nacionalnih prepreka
(postoje brojni primeri prevazilaženja tih predrasuda, kao brak Vuka Karadžića ili
lingviste Vatroslava Jagića sa Nemicama), ili velike razlike u godinama kod Laze Kostića
i Lenke, kao i kumstvo koje je „posle Boga najvažnije“.
Smisao „nebeskog braka“ koji je jači, poetičniji, strasniji, čak bliskiji srcu u odnosu
na zemaljski, ustanovljen „hudom pameću“, može se tražiti i u značenju i tumačenju
pravoslavne ikone i njene „obrnute perspektive“, umno analizirane u radovima
Uspenskog i Florenskog. Prisustvo Turaka do kasnog XIX veka i uticaj orijentalnog
senzibiliteta koji apostrofira čežnju i udaljenost kao preduslove žarke ljubavi, dert u
muzici i karasevdah delimično leže u ovoj potisnutoj i projektovanoj čulnosti.
Posebno bih se zadržala baš na piscima Lazi Kostiću i Lazi Lazareviću, junacima
moje priče Barutana (Laza Kostić i Lenka) i romana Ikona u kojem se opisuje ljubav
Lazarevića prema Ani Gutjar. Njima bih pridružila pesnika Petra Petrovića Njegoša
(takođe junaka moje priče Onaj drugi što čeka u tamnoj noći), čija je askeza uslovljena
činom vladike snažno izbila u nekim delovima Gorskog vijenca i u ljubavnoj pesmi Noć
skuplja vijeka.
Preko sopstvenog spisateljskog iskustva, ponekad racionalnog, češće intuitivnog,
pokušala bih da objasnim karakteristike ovakvog „nebeskog braka“ sa elementima
voajerizma, karnevalizacije, sa inicijacijom kroz svetu svadbu, koja nudi ne samo večnu
ljubav i nezemaljsku čulnost već i metaznanja poput onih Faustovih. Slika „nebeskog
braka“ pruža mogućnost analize pravoslavne duše - narcizam, ambivalentnost, snažnu
biseksualnu crtu da se do Boga stiže preko Bogorodice, ugovor sa savešću, izvesnu
čednost koja prelazi u infantilnu regresiju, uslovljenu čvrstim patrijarhatom gde iza figure
Oca stoji odlučna i mračna Majka.
Posebno su zanimljive „neveste“ tih svetih brakova čije sam karakteristike, tek
naznačene u delima ovih muškaraca razvila u svojim pričama i romanu, stvarajući tako
sliku nove i prave ženstvenosti, izostavljene, osim u nekolicini primera, u srpskoj
poratnoj ateističkoj književnosti koja je iskuljučivo afirmisala prilično stereotipnu sliku
žene i zemaljskog braka.
Bilo bi lepo kad bih mogla da vam uz priču o ovoj temi prikažem zanimljive
fotografije iz života ovih pisaca.

Davor Beganović (Konstanz)
Ljubav i pornografija u prozi Gorana Tribusona
U fantastičkoj se književnosti mogu pronaći brojne topičke obrade motiva lijepe
žene. One se kreću u širokome rasponu od osobe koja se pretvara u demonsko biće nakon
što je zavela ljubavnika, preko nevine djevojke koja postaje žrtva vampira, do
nepresušnog izvora seksualnoga zadovoljenja za nadnaravna bića ili obične junake koji
nehoteći stječu fantastičke osebine. U svim se tim emanacijama, pa čak i onoj prvoj,
naizgled najemancipiranijoj, žena gotovo uvijek pojavljuje kao objekt koji je sprečen u
dosizanju osobne individualnosti. Ljubav u takvim tekstovima igra sekundarnu ulogu i
biva svedena na manje ili više eksplicitan prikaz seksualne konzumacije. Nastavke se te
tendencije može pratiti i u neo-fantastičkim tekstovima, pa tako i kod predstavnika
generacije hrvatskih „borhesovaca“ Gorana Tribusona. Cilj je moga izlaganja pokazati na
primjeru njegovih pripovjedaka iz zbirki Raj za pse i Praška smrt, kao i romana Snijeg u
Heidelbergu, proširenost tih motiva koji vode ka potiskivanju ljubavi. Istovremeno je
važno razlučiti, na primjeru njegova kasnijeg romana Povijest pornografije, u kojoj se
mjeri i na kakav način ta tendencija tematizira i nastavlja i u realističkome diskurzu
karakterističnom za kasniju stvaralačku fazu toga pisca.

Zlata Bojović (Beograd)
Ljubavna magija u renesansnoj i baroknoj književnosti
Unutar umetničke književnosti krije se veliki broj neuočenih mesta u kojima se
prepliću tradicionalni doživljaji elementarnih osećanja i viđenja sveta sa onima koja
predstavljaju izraz rafinovane umetničke transpozicije. Takvih mesta je bilo, posebno, u
literaturi koja je, paralelno sa izgrađenim stilom (i poetikom) epohe, još uvek imala važne
oslonce u usmenoj i folklornoj tradiciji. I to mnogo pre racionalističkog i, naročito,
romantičarskog približavanja usmenoj književnosti koje je imalo drugu funkciju i
nastajalo iz drugih pobuda. U renesansnoj književnosti, potom i u baroknoj, usmena i
folklorna tradicija našle su važno mesto u umetničkom iskazivanju središnje teme epohe
(renesansne) - ljubavi, učvršćene u devizi amor omnia vincit. Jedan od originalnih
načina (i to u epohama u kojima je mimezis bilo poetičko načelo) bilo je predstavljanje
ljubavi preko ljubavne magije koja je našla put do nekih od najvećih dela renesansne i
barokne književnosti. To je dalo posebnost, originalnost i stilsku svežinu (u vreme kada
je sve, pod uticajem normativne poetike, bilo kliše) temi ljuba

Vesna Cidilko (Berlin)
Ljubav i seksualnost u pripovedačkom delu Aleksandra Tišme
Ljubav i seksualnost predstavljaju jednu od centralnih tematskih i motivskih
konstanti književnog stvaralaštva Aleksandra Tišme, čineći osim toga i važnu
komponentu piščevog shvatanja života i bivstva uopšte i gradeći osnovu vitalističkog
principa kao funkcionalnog mehanizma koji određuje čovekovu egzistenciju. O ovakvom
gledanju na ljubav i seksualnost svedoče Tišmine dnevničke beleške, ali i njegova
književna ostvarenja. Na osnovu primera iz autorovih pripovedaka u izlaganju se želi
pokazati kako se ovaj fenomen ljudske egzistencije književno interpretira i koristi, ali i
koji aspekti ljubavi i seksualnosti u Tišminom pripovedačkom izrazu dobijaju primarnu
ulogu i u kojoj meri reflektuju piščev stav sa kojim nas upoznaje njegov minuciozno
vođen lični dnevnik.

Jovan Delić (Novi Sad)
Ljubav u prozi srpskih modernista (Stanković, Ćipiko, Ćorović i dr.)
Srpska moderna donosi promjene u viđenju i dočaravanju ljubavi u poeziji i u
prozi.
U poeziji je najreprezentativnija Iskrena pesma Milana Rakića, u kojoj je ljubav u
neraskidivoj vezi s nagonom, snagom i mladošću. Strah od starosti i gubljenja snage
takođe karakteriše Rakićevo pjesništvo.
Pripovjedači Petar Kočić, Ivo Ćipiko, Svetozar Ćorović i Borislav Stanković
tematizuju ljubav kao sukob nagona i zabrana, često tragičan sukob u kojem su smrt i
ljubav u bliskom susjedstvu. Za Stankovićeve junakinje naročito je, uz to, karakterističan
i „govor tela”, posebno za Sofku u romanu Nečista krv.
U srpskoj moderni roman dobija na značaju (B. Stanković, M. Uskoković, V.
Milićević), a ljubav i nagoni često su u tragičnom procepu između socijalnih promjena,
individualnih želja i kulturnih zabrana. Posebno je zanimljiv Milićevićev junak Gavra
Đaković (Bespuće), koji je nesposoban da ostvari čvršću ljubavnu vezu, što ovaj roman u
mnogo čemu čini pretečom Kamijevog Stranca. Riječ je o rijetko dobrom i pomalo
zaboravljenom romanu.
Književnost srpske moderne pripremila je i nagovijestila ono što će doći s prozom
Iva Andrića upravo na planu tematizacije i dočaravanja ljubavi.

Mevlida Đuvić (Tuzla)
Ljubav između dva rata
(Konstrukti o ljubavi u bosanskohercegovačkih pripovjedača
između dva rata)
Prilog okvirnoj temi Konferencije, Prikazi ljubavi u književnostima
južnoslavenskih jezika, u ovom radu, temelji se na čitanju načina konstrukcije i
reprezentacije ljubavi (ljubavne veze i ljubavnika) u okvirima bosankohercegovačke
pripovijetke između dva rata (1918.-1945.).
Prikaz ljubavi, te sudbine ljubavnika u pripovijeci odabranih pripovjedača, ujedno
je način da se posredstvom te konstrukcije interpretira šira kulturno-politička, kao i
povijesna podloga tog literarnog perioda u bosanskohercegovačkoj književnosti.
Bosanskohercegovačku književnost između dva rata karakteriziraju dva procesa:
jedan se odnosi na nastavak prekinutog književnog života iz prethodnog austrougarskog
kulturološko-povijesnog razdoblja; drugi je u znaku nastojanja da se iznađe novi obrazac
književnog, koji će moći izraziti nastale promjene u društveno-političkom smislu, kao i
duh pristalog vremena. Okupljeni oko ideje jugoslovenstva i ujedinjeni oko ideje
slavenskog stvaralačkog genija, književnici sa prostora Slavenskog Juga, pokreću
književnost koja se prvobitno diferencira od evropske u smislu nacionalnog
jugoslavenskog utopizma, da bi se potom u pojedinačnim književnim ostvarenjima počeli
javljati općeniti motivi postapokaliptičnog vremena (ekspresionizam, futurizam...).
Našavši se u raskoraku između preporodne književnosti u uvjetima austrougarske
okupacije, i nastale situacije južnoslavenskog ujedinjenja – bosanskohercegovački
književnici prvobitno opetuju tradicionalne teme razorene patrijarhalne zajednice, sudara
dvaju kultura i sudbine porodice unutar toga. Stvara se po inerciji predratnog nacionalnog
zanosa, da bi se potom u kontekstu dinamične prirode vremena i kulturološkog totalizma
(svjetski rat) isprovocirale nove teme. Pesimistična rezignacija ratnog pokoljenja, zatim
potreba za humanijim poretkom – uvela je i u ovu književnost ekspresionističke ideje
novog, prekaljenog čovjeka, barbarogenija, preciznije individualca specifičnog
temperamenta i krvi. U tom smislu posebno se ističe Ahmed Muradbegović sa svojim
pričama o osobitom individualcu, natčovjeku koji se izdiže iznad kolektivnih normi. U
književnost se počinje graditi moderna misao o slomu epskih vremena i (sa)moći ljudske
svijesti koja se nastoji isprovocirati/predstaviti kao vrhovna energija univerzuma.
Istovremeno, bosanskohercegovačka pripovijetka još jednom, makar i u svrhu
ekspresionističkih opozicija pojedinac-zajednica – uspostavlja motiv-sliku-scenarij
patrijarhalne zajednice (čaršije, kasabe, sela), i unutar toga instalira folklorno baštinjenu
priču o nesretnoj ljubavi. Stoga se ovaj period učinio zanimljivim i podatnima za projekat
istraživanja ljubavi. Polazeći od Andrićeve priče simboličkog naslova "Ljubav u kasabi",
ovaj rad pokazuje interes i za druge pripovijetke u kojima se tematizira, takoreći, ljubav u
kasabi (čaršiji, selu i drugim oblicima patrijarhalno zasnovanih zajednica). Istovremeno
se taj pripovjedni fenomen nastoji propitati u kontekstu srodnih književnosti i motivacija,
u uvjetima političkog unitarizma Kraljevine SHS. Osim Andrića, bit će uzete u obzir
pripovijetke Alije Nametka, Ahmeda Muradbegovića, Hasana Kikića, Zvonimira Šubića i
dr. Dakle, snimak ljubavi, ljubavne sudbine i ljubavničkih odnosa, u ovom prikazu može
istovremeno biti način da se prezentiraju kompleksi socio-kulturnog života u Bosni i
Hercegovini unutar jednog povijesnog razdoblja i bosanskohercegovačkog kulturnog
identiteta, kao i drugi aspekti (antropološki, psihoanalitički...) neizostavne
intertekstualnosti-interliterarnosti i drugih oblika interferencije između (i unutar teksta) i
različitih konteksta.

Olga Ellermeyer-Životić (Hamburg)
Semantika ljubavi u pripovedačkom delu Bore Stankovića
Ljubav je dominantna tema u pripovedačkom opusu Bore Stankovića (1876-
1927), zbog čega se njena semantika i kodiranje mogu uzeti kao glavno merilo pri opisu i
analizi toga dela.
U obradi navedene teme kod Stankovića se mogu konstatovati dve faze: prva od
1898. do pojave romana Nečista krv 1910. i druga od te godine pa nadalje. Uzroci
zaokreta u pristupu temi su istorijske i biografske prirode: Vranje, grad Stankovićevog
rođenja, detinjstva i mladosti u jugoistočnoj Srbiji, u koji je smestio događaje svih svojih
dela prve faze, oslođeno je 1877. turske feudalne vlasti, a od 1906. pa do smrti Stanković
živi i radi u Beogradu, glavnom gradu srpske ranokapitalističke razvojne dinamike, koji
baš zato postaje i pozornica skoro svih događaja u njegovim delima druge faze.
U nastojanju da doprinesemo ostvarenju postavljenog cilja konferencije, tj.
sistematskoj analizi ljubavne temantike u južnoslovenskim književnostima, mi se u radu
bavimo semantikom ljabavi u Stankovićevim tematski reprezentativnim pripovetkama
(uz osvrte na navedeni roman) prve faze. Pri tome se orijentišemo prema pojedinim, za
naš kontekst operacionalnim principima analize postavljenim i primenjenim u radu
sociologa Niklasa Lumana (Luhmann) Ljubav kao strast (Liebe als Passion, 1982.)

Renate Hansen-Kokoruš (Mannheim)
Ljubavni sižei u Milana Begovića – norme i njihovo razbijanje
Begovićeva rana erotična proza iz dvadesetih godina (zbirka Nasmijana srca i
tada neobjavljena zbirka Nasmijani udesi, ciklusi Moderne parabole i Pisma
Zagrepčanke kao i novele odn. pripovijetke neuvrštene u zbirke) mogu se smatrati
literarno-eksperimentalnim laboratorijem u kojem autor vrlo nijansirano razigrava
ljubavnu tematiku koja će igrati centralnu ulogu i u njegovim kasnijim dramskim i
proznim djelima. Time se on priklanja europskoj modernističkoj obradi teme koja stavlja
u pitanje konvencionalne odnose između muškarca i žene, pri tome naglašavajući
psihologiju i seksualnost.
Rana kratka proza prikazuje svijet odnosa u kojem brak doduše i dalje dominira u
društvu, ali je stegnut konvencijama kao tradicionalna institucija u kojoj je izgubila
značaj predstava o monogamnom partnerstvu i vjernosti. Begović jasno razlikuje
kategorije braka, agape i erotike te prikazuje njihov odnos u različitim relacijama.
Upadljiva je emancipacija ženskih likova u njegovoj prozi, jer se obama spolovima
pripisuju iste senzitivne i emotivne potrebe, no također i intrigantni potencijali. Istodobno
se u fokusiranju na neobične, nezapažene strane reprezentativnih (agramerskih) krugova
može uočiti kritični odnos prema društvu, pri čemu se takoreći ne tematiziraju socijalne
prepreke. Kratka proza obilježena je mnogim kršenjima norme i tabua koja se u izlaganju
analiziraju jednako kao i obrada tradicionalnih ljubavnih sižea. U ovim pripovijetkama
nema moraliziranja ili vrednovanja postupaka, a poente u Modernim parabolama od
posebnog su značenja za kompoziciju.

Robert Hodel (Hamburg)
Ljubav u konfliktu između dva socijeteta
(Lazarević, Stanković, Andrić, Krleža, Rudan)
Razmatranja koja slede prate na osnovu Lazarevićeve Švabice, Stankovićeve
Nečiste krvi, Andrićeve Mare Milosnice, Krležinog Povratka Filipa Latinovicza i
Rudanovig Uho, grlo, nož literarni motiv koji možemo označiti kao motiv Romea i Julije
u najširem značenju: ulazeći u ljubavnu vezu, predstavnici različitih društvenih grupa
prevazilaze ograde koje grade identitete tih grupa. Osnovnu funkciju ovakve “nemoguće”
ljubavi mogli bismo tražiti u oblasti sučeljavanja dvaju suprotstavljenih tendencija: ljubav
je društvena eksplozivna materija koja grupama nameće nov identitet, ali, ljubav se isto
tako ukazuje i kao “obrnut” svet koji u svojoj kratkotrajnoj “obrnutosti” vodi
potvrđivanju/ učvršćivanju postojećih struktura.
Dok kod Lazarevića motiv Romea i Julije zauzima centralnu poziciju, kod
Stankovića i Andrića on je prisutan još samo kao jedna od više značenjskih ravni i
defokusiran je pre svega predstavom fatalnosti ljudske sudbine. I Krleža gradi svoj roman
na osnovi predstave dvaju “svetova”, pri čemu ovde jaz između aristrokratije i “plebsa”
za glavnog junaka ostaje previše velik da bi on bio u stanju da potraži nagonsku ljubav
izvan okruženja svoje dekadentne okoline. U ovom romanu najavljena je svest o
kulturnoj zavisnosti ljubavi, koju Vedrana Rudan, u kontekstu postmoderne, prikazuje
kao produkt medija.

Dušan Ivanić (Beograd)
Parodija i travestija ljubavne priče u srpskom realizmu
U uvodnom dijelu autor raspravlja protivurječan status parodije/travestije prema
afirmativno ili neutralno fomulisanoj ljubavnoj priči (temi/motivu, fabuli). Shvaćena
dugo kao kontra-smisao, parodija ljubavne priče se pojavljuje i kao alternativan smisao
prema konvencionalnim fabulama, te je imala vidnu ulogu u književnoistorijskim
procesima (kriza romantizma, geneza realizma).
Parodija/travestija ljubavne priče ima raznolike oblike i stepene: humoreske i
šaljive priče “napadaju” klišee romantičarske ljubavne priče ili humorističkim sredstvima
izgrađuju propalu ljubavnu fabulu; konvencionalne ljubavne fabule svode se na
podrugljive parafraze; na nivou komentara (kao riječ lika ili kao riječ pripovjedača)
ironizuje se ljubavno osjećanje ili likovi kao vrijednosti; ozbiljna ljubavna istorija
travestira se paralelnom pričom (Šapčanin; Sremac); tokom epohe realizma počinje da se
parodira/travestira realistička struktura ljubavne priče (Sremac, Nušić).
Među tim tekstovima jedni uspostavljaju direktan odnos prema drugom tekstu,
drugi se usmjeravaju prema tradiciji-stavu (pretežno književni kontekst), a treći prema
društvenom kontekstu (dok je parodičnost na nivou opšte tradicije određenih književnih
tema/motiva), te postaju sredstvo satiričnog izrugivanja (Sremac, Nušić, Ranković).

Enver Kazaz (Sarajevo)
Rezime za tekst: Sevdalinka – ispovijest marginalizacije
Ako se prihvate teorijska polazišta feminstičkih i rodnih studija književnosti
za čitanje korpusa sevdalinke kao ljubavne usmene pjesme, onda se taj koprus
ukazuje kao izrazito heterogen. Ta je heterogenost uslovljena činjenicom da je
sevdalinka ženska kultura disidentski postavljena prema projektivnom muškom
središtu u patrijarhalnom kulturnom kodu. Njeno disidenstvo rezultat je onoga što
se može okarakterizirati kao dvoglasni diskurs ženske kulture koja u sebe usisava
muško totalitarno patrijarhalno središte kako bi ga osvijetlila iz pozicije
marginalizacije i kolonizacije žene unutar patrijarhalne kulturne norme. Na toj
osnovi sevdalinka postaje svojevrstan hibridni žanr, koji temu ljubavi vidi iz
različitih kontekstualnih pozicija: sociološke, ideološke, rodne, etičke itd.
Istodobno s tim aspektom hibridnosti diskursa sevdalinke, ljubavna tema se otkriva
kao poliglasje, drama sudara individualnog i kolektivnog identitata, pri čemu
sevdalinka nastoji redefinirati falogocentrično utemeljenu patrijalnu moć i
muškocentričnost patrijarhalne kulture. Čitan iz pozicije postrukturalističkog obrata
i decentriranja književne strukture, korpus sevdalinke ukazuje se kao poprište
kolanja društvenih energija u kojem sevdalinka kao dvoglasni diskurs nastoji
redefinirati kulturološku poziciju žene i samim tim redefinirati kolektivnoautoritarnu
normu u izgradnji patrocentričnog kulturnog identiteta.

Zvonko Kovač (Zagreb)
Interkulturalni aspekti ljubavne novelistike
Prikazivanje ljubavi u autora „dvojne pripadnosti“
(od Zofke Kveder do Miljenka Jergovića)
Poduzeto istraživanje ljubavne novelistike autora „dvojne pripadnosti“, nakon
sličnoga iskustva sa slovenskom ljubavnom kraćom pripovjednom prozom, u
južnoslavenskim književnostima (osobito književnostima središnjega jsl. jezičnoga
područja), oslanja se na tekstove u razdoblju od moderne do suvremene književnosti, s
ambicijom da književno prikazivanje ljubavi pokuša dovesti u vezu s promjenama u
žensko-muškim odnosima, od patrijarhalnoga do suvremenog ekofeminističkoga društva.
Osim toga, odlučujući se, uglavnom, za tekstove autora interkulturna opusa, u analizama
će se intencionalno nastojati svekolika problematika ljubavi promatrati u binarnim
opozicijama ja i drugi, odnosno svoje i strano, u korist novog „projektnog identiteta“,
odnosno identiteta vrste ili „zelene kulture“, kako auktora, tako i aktera. Uključujući pri
tome interkulturalnu, i socijalnu i rodnu razliku interpretatora.

Renate Lachmann (Konstanz)
Erotizam od petrarkizma do Moderne
U mojemu je izlaganju riječ o transformaciji petrarkističkog modela koji određuju
dubrovačko-dalmatinsku ljubavnu liriku sve do početka 19. stoljeća. Pri tome se postavlja
pitanje koji su diskurzi doprinijeli novoj ili drukčijoj interpretaciji i koncepcije erotike i
slici žene. Demoniziranje erotskoga i žene smjenjuje idealizaciju zaljubljene
otjelotvorene u „vili“. Ni medicinski ni psihološki diskurz, oba protkana elementima
romantičarske jeze, ne dopuštaju, i pored svih promjena, emancipaciju žene iz objekta u
subjekt. Naprotiv, budući da je prenose iz daljine u blizinu, ona prestaje biti predmet
popijevki o ljubavnome bolu u kojima se slavi njezina ljepota, te postaje predmet
seciranja i komadanja koji se odvijaju u pripovjednome tekstu. To valja pokazati na
primjerima iz dubrovačke ljubavne lirike i pripovijetke San doktora Mišića Ksavera
Šandora Gjalskog.

Vesna Matović (Beograd)
Ljubav kao oblik potrage za identitetom u srpskoj moderni (Romaneskna proza
Milutina Uskokovića)
Epoha moderne u srpskoj književnosti ne znači samo promenu poetičkog već i
kulturnog obrasca. Patrijarhalni obrazac smenjuje građanski i on na nov način postulira
problem kako kolektivnog tako i individualnog identiteta. Oslobođena stega, ali i zaštite
kolektiva (bilo da je reč o porodici, patrijarhalnoj zadruzi ili nacionalnom entitetu)
jedinka je u potrazi za sopstvenim identitetom, a motiv ljubavi je jedan od bitnih
modaliteta.
Upravo u romanima Milutina Uskovića - Došljaci i Čedomir Ilić, napisanim
početkom druge decenije 20.veka, motiv ljubavi se pojavljuje u različitim varijetetima.
Kao glasovi u fugi i likovi u Uskokovićevim romanima na različite, često i posve
suprotstavljene načine, variraju temu ljubavi i braka: ljubav kao potraga za ličnom
slobodom i samospoznajom, kao osoben izraz duhovnih i emotivnih potreba bića ali i kao
izaz njene čulnosti, kao igra zavođenja i kao lični hir, a brak kao (ne)mogućnost
usaglašavanja dve individualnosti ili kao društvena konvencija koja je u tesnoj vezi sa
socijalnim okruženjem.
Posebno nam se važnim čine distinkcije koje se manifestuju na nivou rodnih
identiteta, snažno obeleženih društvenim i socijalnim miljeom u kome se i dalje prepliću
elementi patrijarhalne i građanske kulture.
Motiv ljubavi u pomenutim Uskokovićevim romanima inovativan je i na
poetičkom planu. Iako pisane u trećem licu, to nisu inpersonalne ljubavne priče sa
izvučenim i distanciranim naratorom. Naprotiv, posredstvom doživljenog govora i ljubav
je najčešće prikazana iz sužene perspektive glavnih aktera, a njihov ambivalentan odnos
ne samo prema životu već i voljenoj osobi (žudnja, ali i strah i bežanje od nje)
onemogućavaju ostvarenje ljubavne veze i vode tragičnom ishodu. Prisustvo sentimentalno-
lirskog i simboličkog u saglasju je sa novim umetničkim postupcima u prozi srpske
moderne.

Riccardo Nicolosi (Konstanz)
Ljubav, intimnost i degeneracija u Nečistoj krvi B. Stankovića
U degeneracijskim romanima 18. i 19. stoljeća pronalazi se forma intimnosti u
kojoj se bazična struktura intimnih interakcija, a osobito odnos blizine i daljine, istrajno
modificira. Jedna od središnjih komponenata intimnosti jest minimiziranje individualnosti,
tj. otvaranje individuuma prema Drugome. U njemu je sadržana naizmjeničnost
blizine i udaljenosti koja omogućuje istovremeno ukidanje i održavanje granica između
Jastva i Drugoga. No upravo nemogućnost očuvanja distance u jednome intimnom
odnosu obilježuje čovjeka u stanju degeneracije. Determiniran nasljeđem i socijalnim
miljeom, reduciran na nerve, krv i nagone, često se nalazi u intimnim odnosima koje više
određuju, i njima upravljaju, milje i nasljedne predispozicije negoli njegova slobodna
volja. Intimnost se tu reducira na neku vrst iznuđene blizine u kojoj nije mogućna
distanca prema Drugome. Posljedice te determinirane intimnosti su otuđenje, usamljenost
i solipsizam kojima se minimiziranje intimnosti preokreće u njezinu suprotnost, a blizinu
transformira u klaustrofobiju. U mome izlaganju se ta veza između intimnosti, ljubavi i
degeneracije ispituje na primjeru romana Nečista krv srpskog pisca Borisava Stankovića.
Pri tom se tekst stavlja u tradiciju čiji se korijeni nalaze u francuskome naturalizmu.

Vladimir Osolnik (Ljubljana)
Ženski likovi u ljubavnim iskazima dubrovačkih pesnika
U referatu „Primeri ljubavi u poetskim iskazima južnoslovenskih pesnika i pisaca iz
starijih vremena, Dubrovački krug“, predstavljeni su različiti oblici odnosno opisi
ljubavnih osećanja, od najčešćih i takoreći tradicionalnih opisa ljubavnog zanosa, strasti i
čežnje, koji od iskona postoje između mladića i devojke ili devojke i mladića, i zapisani
su maternjim jezikom u izvornoj i obimnoj riznici raznolike južnoslovenske pisane
ljubavne poezije, do istančanih izraza ljubavi, poštovanja i pažnje prema svojim
najbližima u trenutku lične nesreće i patnje, odnosno povodom tragičnih događaja, i koji
su nastali u krugu dubrovačkih pesnika tokom XV, XVI. i XVII. veka.
Primeri su uzeti iz lirike, epike i dramatike, i obuhvataju poeziju iz pera Hanibala
Lucića, Šiška Menčetića, Mikše Pelegrinovića, Dominka Zlatarića, Stijepa Đurđevića,
Ivana Gundulića, Ivana Bunića Vučića i drugih autora, koji u evropsku književnost unose
svoj talenat, motive, misli i osećanja, skladna najvišim pesničkim dostignućima drugih
naroda; a u esteskoj i umetničkoj percepciji uobličavaju lik voljene žene kao kompleksne
i ravnopravne ličnosti („Ne vim već, ali so bolj lipa, ali umna i dobra…“) i time iskazuju
svoju originalnost u tadašnjim književnim tokovima.
Kronološkim redom prikazana literarna dela dopunjuju i donekle ublažavaju sliku
pretežno jednostrane muške, tj. epske južnoslovenske književnosti i uspostavljaju čvrste
osnove za kasnije individualne, intimne i ispovedne lirske poetske iskaze u razdobljima
Romantizma, Moderne i Nadrealizma, a uticali su i na najnovije stvaralačke tokove na tlu
novonastalih južnoslovenskih država.

Mihajlo Pantić (Beograd)
Ljubav kao stalno odlagana mogućnost u romanu
Večiti mladoženja Jakova Ignjatovića
Već odavno prihvaćen kao delo od posebnog značaja za konstituisanje
romaneskne pripovedačke poetike u srpskoj književnosti roman Večiti mladoženja (1878)
Jakova Ignjatovića danas se čita kao delo koje prevashodno hoće nešto da nadoknadi,
kako u ravni upotrebe određenih pripovednih matrica (žanrovska, za samu vrednost dela
hendikepirajuća ne-usklađenost više tipova romana: avanturističkog, porodičnog,
bildungs-romana, romana-lika, bidermajerskog romana...) tako i u ravni nagoveštaja
određenih značenjskih sfera koje dotadašnja srpska umetnička (ne: folklorna; ne:
građanska) književnost uglavnom prećutkuje ili, čak, tabuira, smatrajući ih nedoličnim/
neknjiževnim. Prve pokušaje izricanja onoga što je prećutano nalazimo u Romanu bez
romana Jovana Sterije Popovića, dakako, u ironično-parodijskoj formi, i taj se pokušaj
proširivanja književnosti na do tada neizgovorene aspekte svakidašnjeg života (pre svega
na ljubav i na eros) nastavlja i u delu Jakova Ignjatovića. Tabu je, međutim, toliko jak (sa
očiglednim poreklom u hrišćanskoj etici) da nemogućnost njegovog prekoračenja
zapravo konstituiše književni lik – Šamiku Kirića, večitog mladoženju, nekoga ko ljubavi
neprestano teži (da je nikada ne dosegne!), zato što negde u sebi nije spreman za nju. Ta
trajna odloženost mogućnosti ljubavi javlja se kao nekonstituisani, projektivni smisao
posredovane ljudske figure: još ne može biti govora o ličnosti, jer ona ne dolazi do svog
unutrašnjeg glasa, budući da je data samo u spoljašnjem opisu. Šamika Kirić možda je
prvi lik u srpskoj književnosti koji pokazuje da je, kao u modernim poetikama, moguće
pripovedati iz nemogućnosti, to jest, da pripovedanje izrasta ili biva pokrenuto iz stanja
nečije nerealizovanosti, u ovom slučaju ljubavne. Ljubav je, u srpskoj fikcionalnoj
književnosti do Sterije i Ignjatovića uglavnom neautentičan kliše (Milovan Vidaković),
njenu realizaciju uvek nešto osporava, a kada ipak dođe do ostvarenja, pripovedanje
neminovno prestaje: nema priče o realizovanoj ljubavi. Ignjatović, međutim, pomera tu
granicu: on pripoveda trajnu onemogućenost realizacije ljubavi, koja za sam lik ima
tragičnu posledicu.

Jörg Schulte
Obrada materijala o Adonisu od strane Marina Držića (1508? – 1567)
Pripovest kako se Venera božica užeže u ljubav lijepoga Adona Marina Držića
(prvi put objavljena 1551. godine), jedna je od najranijih adaptacija motiva o Adonisu u
evropskoj Renesansi i prvi tekst, u kome Adonis (pre Kupidonove intervencije) napušta
voljenu Veneru („Ostavih vječni raj, ostavih bogove, / s Adonom na svit saj oblubih
lugove. / A bježiš od mene, Adone dragi moj, / u gore zelene sakrivaš obraz tvoj“). U
kontekstu različitih dela Držićevih savremenika - Adone, Ecloga Luigi Alamanni iz 1952,
Stanze nella Favola d’Adone Lodovico Dolce iz 1545, L’Adone Giovanni Tarcagnota iz
1550. i Favola d’Adone Girolamo Parabosco iz 1553. godine – ovaj tekst razmatra u
kojim je elementima recepcija Mita o Adonisu ostala verna antičkim izvorima, a gde je
pod uticajem novoplatoničarskog tumačenja pomenutog mita (npr. Adonis, kako ga vidi
Pietro Bembo).

Bojana Stojanović Pantović (Novi Sad)
Topos bovarizma u južnoslovenskim književnostima
na prelazu iz realizma u modernističku epohu
Pod pojmom bovarizam ovde se u manjoj meri podrazumeva ono primarno
određenje koje se može naći u Rečniku književnih termina Chrisa Baldicka (Concise
Dictionary od Literary Terms, Oxford University Press, 2001), a po kojem on označava
»dispoziciju prema eskapističkom sanjarenju u kojem neko sebe zamišlja kao junakinju
ili junaka ljubavne romanse (romana) i odbija da prihvati svakodnevnu realnost« (str.29).
Istraživanje će više biti usmereno ka temi bračnog trougla kao oblika onemogućenog
erosa (Der verstoerte Eros), kako o bračnim nevernicama u svetskoj književnosti piše
recimo Dieter Wellershoff (BTB, Koeln, 2004). Ova specifična »literatura žudnje ili
želje« vezuje se za junakinje G. Flauberta, L. Tolstoia i T. Fontanea.
U kontekstu južnoslovenskih književnosti na prelazu iz XIX u XX vek, posebno su
zanimljivi primeri Svetolika Rankovića i njegovog romana Seoska učiteljica (1899),
nekih novela iz zbirke Sime Matavulja Beogradske priče (1902), kao i tekstova iz
hrvatske književnosti, osobito novela Josipa Kozarca Mira Kodolićeva i Oprava pisanih
devedesetih godina XIX veka, te slovenačkog realiste Janka Kersnika (roman Jara
gospoda-Skorojevići, 1894), kojeg ovde neizostavno moramo pomenuti. Kod svih
junakinja bračno neverstvo javlja se zbog specifičnog duševnog osećanja koje izaziva
dosada, kako je povodom romana »Madame Bovary« pisao M. Riffaterre. Tradiciju
ovakvog »prikaza ljubavi« docnije nastavljaju Dragutin Ilić, Isidora Sekulić, Milica
Janković, Miloš Crnjanski, Julka Hlapec-Djordjević u modernističkom periodu srpske
književnosti, odnosno Milan Begović u hrvatskoj i Ivan Cankar u slovenačkoj
književnosti.

Olga Stojanović (Hamburg)
Prekoračivanje granica: prikazi zabranjene ljubavi kod Rankovića
Jedna od tema kojoj se pozni srpski realista Svetolik Ranković uvek iznova
vraćao, a koja čini tematsko središte njegovih romana Seoska učiteljica i Gorski car, je
vanbračna ljubav odnosno ljubavna veza sa beguncem pred zakonom, i njene posledice.
Imajući u vidu prelazni karakter Rankovićevog opusa, signifikantno je ovde sa jedne
strane napuštanje analitičkog opisivanja društvene stvarnosti u korist psihološkoopšteljudskog
osvetljavanja, usled čega se sam narativni postupak a i tematsko
fokusiranje pri razotkrivanju nastanka, toka i posledica zabranjene ljubavi pomera u
pravcu istraživanja ljudske duše a ne reakcije okoline i društva. Sa druge strane upadljivo
je Rankovićevo interesovanje za čulno-erotski momenat ljubavi i minuciozno narativno
istraživanje složenih sistema psiholoških i moralnih osećaja, podsvesnog i
psihosomatskih reakcija, kojima ovaj autor anticipira ne samo književnost moderne nego
i neke od njenih teorijskih osnova, posebno Frojdovu psihoanalitičku teoriju podsvesnog.
Usmeravajući pogled ka narativnom oblikovanju teksta, pokušaćemo da sistematizujemo
Rankovićevu paletu postupaka korišćenih u prikazivanju različitih faza zabranjene
ljubavi, od buđenja interesovanja i nastanka žudnje preko ispunjenja ljubavi do
razočaranja i osujećenosti, praćenih osvetom i samodestrukcijom.

Stevan Tontić (Sarajevo)
Ljubav u sjenci rata i egzila
(Osvrt na ljubavnu liriku Muniba Delalića, Mileta Stojića
i Dragoslava Dedovića)
Autor se osvrće na ljubavnu liriku trojice predstavnika savremene bošnjačke,
hrvatske i srpske književnosti iz Bosne i Hercegovine koje je Bosanski rat (1992 – 1995)
otjerao u tuđinu. Munib Delalić (1950) živi od 1993. kao egzilant u Norveškoj, Mile
Stojić (1955) živio je od 1992. kratko u Hrvatskoj, a potom sve do nedavno u Austriji,
dok najmlađi od njih, Dragoslav Dedović (1963) prebiva od 1992. u Njemačkoj. Tokom
posljednjih petnaest godina ovi su pjesnici pjevali i o ljubavi, ispisujući na taj način neke
od svojih najljepših stihova. Ta ljubav, međutim, kao i poezija njome inspirisana,
označena je ili skroz stigmatizovana egzistencijalnim iskustvom u čijem su središtu rat i
egzil. Uz beskrajno variranje motiva graničnih situacija: nasilne smrti, terora, straha,
bola, izgona, patnje i poniženja, gubitka domovine, bližnjih i prijatelja, sopstvene jezičke
sredine pa i gubitku same ljubavi (dragane ili dragog) – ovi pjesnici su, opirući se
mrzilačkim i razornim silama oko sebe, nalazili oslonac i utjehu u ljubavi i u svojoj
(makar i melanholičnoj ili ironičnoj) pjesmi o njoj, utjehu koju su tako uspijevali da
prenesu i do svog čitaoca.