BEOGRADSKI VEKOVNIK - piše Jovan Nikolić

Prestonica Srbije i srpskog naroda je stalno naselje puna 24 veka. Toliko traju nataloženi
mitovi, legende, predanja, zapisi, tradicije i maglovita sećanja. Beogradski Vekovnik
je zbirka tragova naših predaka i onih koje je sudbina provela ovim mestom istorijske
vetrometine

I ovo se događalo u Beogradu

Verovali ili ne, 1897. godine u Beogradu je konstruisana preteča računara! Autor, beogradski učitelj Petko Nikolić je osmislio originalnu računaljku za osnovce. "Skalamerija" je imala formu klavira, pa je pritisak na dirku izdizao odgovarajući broj kuglica uz vertikalnu šipku. NJih je bilo 19: deset za desetice i devet za jedinice. Sprava je bila praktična za operacije oduzimanja i sabiranja. Sa strane je bio nekakav regulator za petice, šestice, sedmice itd, što je, kažu, bilo vrlo zgodno za množenje. Iako je list "Učitelj", objavljujući ovu vest, najavio da će u narednom broju dati sliku i detaljan opis "sprave", to se nažalost nije dogodilo, tako da ne znamo šta je to stvarno smislio beogradski uča.

Već je zaboravljeno da je krajem tridesetih godina prošlog veka, Beograd imao ulični karneval, koji je nazivan "maskenbal". Skromna verzija sličnih u Riju ili NJu Orliensu, održavana je u "belu nedelju", krajem februara kada je veoma hladno. Taj "maskenbal" je u stvari bio jedan prolaz šaroliko obučenog i maskiranog sveta nekom od glavnih gradskih ulica i mnogo veseliji nastavak u salama koje su zakupljivale škole igranja, inače organizatori ovakvih smotri.

Nekako u isto vreme, Beograd je dobio jedan stvarno neobičan, a pokazaće se i neprimeren objekat. Naime, inženjer Stanko Bloudek, poznati slovenački konstruktor skijaških skakaonica (Planica), izgradio je u Košutnjaku skijašku skakaonicu. Omogućavala je skokove od tada fantastičnih 40 metara. Međutim, ni ovdašnje vremenske prilike, a ni Beograđani nisu pomogli razvoj ovog sporta. Opstala je do Drugog svetskog rata, a kasnije potpuno zaboravljena. Nakon rata grupa entuzijasta je pokušala da Bloudekove ideje primeni na obližnjoj Avali. "Letalište" do skromnih 20 metara - nije potrajalo!

Pre 105 godina je srušena poslednja beogradska vodenica. Žrvanj "Buline vodenice" je okretao Mokroluški potok ispod Vajfertove pivare. Beogradski trgovac Gođevac tu je podigao radionicu, a kasnije i "Gasaru" (fabrika petroleja), dok su beogradski pekari na trgu Mostar podigli veliki mlin. Nekoliko decenija kasnije, nestao je i Mokroluški potok! Postoji, ali pod zemljom i teče cevima.

Opet verovali ili ne! Naš grad je još 1936. godine, imao neku verziju "bandžija", "skakaonice u ništa", koje su u svetu postale popularne tek krajem 20. veka. Na starom beogradskom sajmištu je podignut visok gvozdeni stub, a junoša koji je kušao sreću, umesto elastičnog gajtana, dobijao je - padobran! Nisu sačuvani podaci o "prizemljivanjima".

Septembra 1971. godine, u sred Beograda je održana prva i jedina korida, na kojoj je jedan bik platio glavom i ušima. Luis Domingez, svetski slavan španski toreador, na adaptiranom stadionu Tašmajdan je pokazao ono za čim "luduju" Španija i Meksiko. Da li je Domingez doveo bika ili je zaginulo domaće, za koridu "neobučeno" goveče, nema podataka. Srećom, korida se ovde nije "zapatila", kao i mnoge druge stvari koje su nam dolazile iz "belog sveta".
Nekoliko septembarskih večeri 1979. godine, beogradskim ulicama jurio je ukradeni beli porše. Svake večeri policijski lov je počinjao na Slaviji, a "Fantom", kako je publika nazvala nepoznatog vozača, je nadmudrivao sve milicijske asove. Jedne večeri "zakucao" se u autobus kojim je policija preprečila put. Vozač je pobegao. Sutradan, narod se okupio na Slaviji očekujući Fantoma, ali su nervozni milicioneri počeli da hapse i tuku najbučnije. Tada se, navodno, pojavio izvesni Vlada Vasiljević i predao policiji, priznajući da je on taj Fantom. Nije hteo da stradaju nedužni. Robijao je dve i po godine.

Keltski Singidun i dolazak Rimljana

Kelti ili Gali, mnogobrojna grupa plemena iz Francuske,
u trećem i drugom veku pre Hrista, vladali su zapadnom i centralnom
Evropom. Zatim su krenuli na Balkan, porazili i razvejali u nepovrat
Tribale, Tračane i Ilire i naselili okolinu ušća Save u Dunav.
Keltsko pleme Veliki Skordisci, pod vođstvom Batanta, naselilo
je današnju Karaburmu i Rospi ćupriju. Izgradili su utvrđenje
sa palisadama i dubokim rovovima i nazvali ga Singidun. Bio je
to prvi i najstariji gradić u istoriji naše prestonice.
O "građanima" tog naselja, svedočanstva su urne sa
pepelom, keltski mač, nešto grnčarije i jedna nekropola. Bili
su mnogobošci, a najvažniji je bio bog rata - Teutates. Pretpostavka
je da su statue od pečene zemlje, pronađene početkom prošlog veka
u okolini Beograda, simbolizovale Boginju-majku sa detetom (Teutatesom)
na ruci. Oblačili su kratke tunike, lanene ili vunene haljine,
ogrtali se kabanicom i kitili šarenim nakitom. Poznavali su mnoge
zanate, pa je razumljiva pretpostavka da su eksploatisali avalske
rudnike.
Poreklo imena Singidun je nepoznato, mada ima tvrdnji da je izvedeno
od reči "Sigina", koju je grčki istoričar Herodot upotrebio
za naziv naroda koji je živeo severno od Dunava i keltske reči
"dun", što je značilo tvrđava.

		U TO VREME (4. vek-N. e.) 336 p. n. e. Aleksandar Veliki stupio na presto 264 p. n. e. Kralj Ašoka došao na vlast u Indiji. Prvi Punski rat 214 p. n. e. Počela izgradnja Velikog kineskog zida 73 p. n. e. Ustanak Spartaka u Rimu 44 p. n. e. Brut ubio imperatora Julija Cezara

Skordisci su bili ratničko pleme, podeljeno u ordije, naoružane drvenim mačevima, kopljima i štitovima. Konjica je bila udarna
pesnica vojske za kojom je išao ceo narod. Bili su srednjeg rasta, bele kože i riđe kose. Važili su za žestoke borce, doduše bez
vidljivije vojno-političke organizovanosti. To je bio razlog raspada
ogromne teritorije koju su zaposeli, od Britanije do Male Azije.
O životu u Singidunu nema nikakvih podataka, osim ponekog detalja
iz rimskih ili grčkih hronika. Rimski podaci su precizniji, jer
osvetljavaju sukobe Rimljana i keltskih plemena u okolini Beograda.
Mnogo vekova kasnije, kod Starog Slankamena, Obrenovca, Jakova
i Zemuna, istraživači su pronašli tragove naselja Skordiska. Do
danas je ostalo nejasno zašto na tlu Beograda nije pronađena moneta
iz vremena skordičkog kovanja? Ni na rimskim lokalitetima gradskog
istorijskog kompleksa, nema materijala iz keltskog perioda.
U analima Apolonija sa Rodosa, kao živalj na beogradskom području,
zabeleženo je skitsko-tračansko pleme Singa. Istoričar Justin
iz starog Rima je tvrdio da su Kelti naselili beogradski atar
nakon poraza u Jeladi 279. godine pre Hrista. Grčki izvori o stanovnicima
oko ušća Save, napominju da su Kelti koristili novac, gvozdena
rala i vitlo za grnčarske poslove, a stambene pletare pokrivali
blatom i nekom vrstom kupola.
Sto godina pre Hrista, Rimljanin Scipion Afrikanski je pobedio
Skordiske u blizini Beograda. Pola veka kasnije, naselje je osvojio
Marko Licinije Kras, a 15 godina pre nove ere, treći rimski vojskovođa
Tiberije, kasnije car, do nogu je pobedio Velike Skordiske, osvojio
njihove teritorije, a time i Singidun. Kada su Rimljani zauzeli
grad, na geografskim kartama imperatorskih kartografa, našlo se
latinizovano ime osvojenog grada. To ime - Singidunum, uzeto je
za prvi zvanični naziv grada, kojeg mi danas poznajemo kao Beograd.

Osnivanje vojnog muzeja



Daleke 1878. godine, Srbija je lečila rane iz pobedonosnog rata sa
Turskom, zadovoljna što je sultan Abdul Hamid Drugi, morao da se upiše
na listu prethodnika koji su u sukobu sa Srbima doživeli poraz. Doduše,
Srbija, pobednik u tek okončanom ratu, po zaključenju mira na
Berlinskom kongresu je morala da vrati Turskoj deo osvojenih teritorija
naseljen srpskim življem. Srbiji su vraćena četiri okruga - niški,
vranjski, pirotski i toplički. U pobedničkom raspoloženju, rođena je
ideja o tome da se vojnički uspesi Srbije, kao i ratnička tradicija,
ovekoveče u okviru muzejske zbirke dokumenata, oružja, uniformi i
ostalih vojničkih znamenja.
Knez Milan Obrenović i država Srbija, odlučili su da osnuju svoj prvi
Vojni muzej. Međutim, zbog spleta raznih okolnosti ova institucija nije
mogla da zaživi kao javnosti pristupno dobro. Tako je Vojni muzej pune
tri decenije bio daleko od očiju Beograđana.

Tek u novom veku, po nalogu opštinskih vlasti, 1908. godine, Beograd je
dobio novi generalni urbanistički plan, koji je izradio francuski
arhitekta Kambon. Jedina stvarna novost koju je plan doneo je to da je
Košutnjak, dotadašnje lovište Obrenovića, postalo dostupno građanstvu.
Popis stanovnika Beograda pokazao je da u prestonici Srbije živi 75.000
duša. Tada je dekretom vlasti Vojni muzej dobio priliku da ono što čuva
prikaže zainteresovanom građanstvu.
Na svečanosti prilikom otvaranja muzejskih dveri, okupile su se
najznačajnije političke ličnosti i krem vojnog establišmenta Srbije.
Narednih sedmica i meseci kroz skroman izložbeni prostor prošao je ceo
Beograd. LJudi su ćutke stajali ispred Karađorđevog barjaka iz Prvog
srpskog ustanka, zastava Kneževine iz vremena Čukur česme i zastave
koja je na bedemu beogradske tvrđave smenila turski barjak prilikom
predaje gradskih ključeva i tvrđave knezu Mihailu Obrenoviću.

Ipak, pravi prostor za izlaganje velikog blaga koje poseduje, Vojni muzej je morao da čeka narednih 16 godina.
Na Kalemegdanskom Gornjem gradu, na platou ispred Zapadnog bedema,
1924. godine je završena izgradnja impresivne palate namenjene
Kartografskom vojnom institutu. U dogovoru sa vojnim vlastima je
odlučeno da se u zgradi nalik na zamak, smesti Vojni muzej. U tom
prostoru izložena su najslavnija znamenja iz istorije Beograda i
njegovog šireg okruženja: naoružanje, vojne uniforme, zastave i
barjaci, razna dokumenta i odlikovanja, medalje i vojna priznanja,
vojne karte i planovi mnogih velikih bitaka koje su srpska država i
njena prestonica proživela vekovima unatrag.
Zahvaljujući eksponatima, ali i ambijentu Beogradske tvrđave, Vojni
muzej je postao jedan od najatraktivnijih u prestonici. Posebno je
impresivan deo muzeja izložen na prostoru između bedema. Takoreći na
autentičnim mestima su postavljeni najstariji srpski topovi iz
Karađorđevog vremena. Izliveni su nedaleko odatle u topolivnici u
podgrađu. U istom ambijentu su i tenkovi, topovi raznih kalibara,
mašinske puške, mitraljezi i vozila korišćena u dva svetska rata. Za
najmlađe posetioce Vojnog muzeja, izložba na otvorenom je svakako
najprivlačniji deo.
Nažalost, upravo je u periodu tih svetskih ratova Vojni muzej doživeo
najveća oštećenja. Beograd je po nekoliko godina bio u neprijateljskim
rukama, pa je okupator opljačkao deo muzejskog blaga. Ipak, ono što je
sačuvano, na pravi način oslikava ne samo ratničku tradiciju srpskog
naroda, već i tešku vojničku sudbinu koju su Beograd i Srbija proživeli
u prethodnim vekovima.

Beogradska društva

U poslednje dve decenije 19. veka, osnovan je veći broj sportskih i
drugih društava, o kojima je već bilo reči u ovom feljtonu. Stoga
posvetimo pažnju onima koje bi trebalo sačuvati od zaborava.
Tome se uspešno odupire prosvetno društvo "Društvo Sveti Sava", koje je
pre skoro 130 godina osnovao Svetomir Nikolajević, sa zadatkom da širi
srpske ideje u "porobljenim krajevima". Iz tih vremena je Dom Svetog
Save, najmonumentalnija zgrada na Dorćolu tog vremena. Na mestu ranije
"Pirinčane" ("Prinčevog hana") i karavanseraja Mehmed paše Sokolovića,
arhitekta Jovan Ilkić je oblikovao zdanje specifičnog, nacionalnog
stila (1890).
Četrnaestog novembra 1880. godine (po starom kalendaru) u pivnici
"Ruski car", osnovana je Beogradska trgovačka omladina, sa privremenom
upravom koju je vodio Kosta S. Taušanović. Na prvoj, vanrednoj
skupštini, 23. decembra 1881. godine, predsednik je postao pravnik i
trgovac Tihomir J. Marković, kasnije guverner Narodne banke i advokat
kraljice Natalije u vreme kada je proterivana iz Srbije. Zadaci
udruženja su bili osnivanje bolnica, pomaganje članova i osnivanje
čitaonice i knjižnice. Od 1. decembra 1882. godine, počela je rad
Večernja trgovačka škola Beogradske trgovačke omladine, dok je glasilo
Trgovinski glasnik počelo da izlazi 1891. godine, na praznik Svetog
Save.
Inženjer Todor Toša Selesković,1890. godine, je inicirao ponovno
okupljanje članova nekadašnjeg "Udruženja srpskih inženjera", koje je
tada nastavilo da deluje.
Beogradske novine su diskretno zabeležile da je 1895. godine,
osnovano prvo radničko društvo u prestonici, koje je imalo značajnu
ulogu u razvoju sindikalnog i socijalističkog pokreta u Srbiji.
"Beogradsko radničko društvo", je bilo kratkog daha, ali je obnovljeno
1901. godine. U njemu su delovali poznati socijalisti Dragović i
Tucović.
Hemičar dr Aleksandar Zega, profesor Velike škole, sa grupom
istomišljenika je osnovao "Prvo srpsko hemičarsko društvo" (1897). Bilo
je to vreme kada je upravo zahvaljujući profesoru Zegi, srpska hemija
zauzela važno mesto u spektru prirodnih nauka u srednjem i visokom
školstvu. Kao jedna od najodgovornijih ličnost za biološku čistoću voda
i namirnica koje dolaze u Beograd, dr Zega je intenzivno učestvovao u
izgradnji beogradskog vodovoda devedesetih godina pretprošlog veka.
Na unutrašnjepolitičkom planu, zabeležena su dva značajna događaja.
Najpre je 1896. osnovana prva sindikalna organizacija u Srbiji. Bilo je
to "Društvo opančarskih radnika za umno razviće i bratsku pomoć". Potom
se među beogradskim medijima pojavio prvi list marksističke
orijentacije. Zvao se Socijaldemokrat.
Dvanaestog decembra 1900. godine, u Beogradu je osnovano "Društvo
srpskih književnika". Za prvog predsednika izabran je Branislav Nušić,
koji se suočio sa radom na socijalnom obezbeđenju društva. Drugi
zadatak sa kojim se Društvo uhvatilo u koštac, bila je zaštita
književne svojine, pa je Narodnoj skupštini najavilo predlog zakona o
zaštiti književne svojine. Zanimljivo je to da se Društvo upustilo u
prikupljanje podataka iz Amerike, da bi videlo kako bi mogla da se
obezbedi pravična naknada našim piscima koji se " kao što je poznato, u
vrlo velikoj meri preštampavaju u američkim krajevima, a naročito u
američkoj dnevnoj štampi" - kako je napisano u jednom od dokumenata
Društva. Na osnivačkoj skupštini Društva Srpskih književnika, odlučeno
je da se pokrene Almanah Društva, u čiji književno-urednički odbor su
izabrani Nušić, Svetislav Stefanović i Sima Pandurević.

BEOGRADSKI VEKOVNIK : Stranci o srednjovekovnom Beogradu

Tokom proteklih vekova mnogi ljudi vični peru posećivali su Beograd,
ostavljajući zapise o izgledu našeg grada. Na primer, (886), zabelešku
su ostavili učenici Ćirila i Metodija (Kliment, Angelar i Naum), koje
je misionarski put za Bugarsku, vodio kroz grad na ušću Save (886). Oni
su u grad doneli i prve spise na pismu koje je stvorio Sveti Ćirilo,
preinačujući srpsku glagoljicu u ćirilicu. Naravno, doneli su i Sveto
pismo, koje su dvojica prosvetitelja i svetaca, preveli na srpski
jezik. To je u 9. veku potvrdio ohridski arhiepiskop Teofilakt, u spisu
"Žitije svetog Klimenta Ohidskog", u kojem kaže da je Beograd
"najslavniji grad na Dunavu". Abu Abdulah Muhammad Idrizi, prolazeći
kroz Beograd, sredinom 12. veka, navodi da je to bio "cvetajući i dobro
naseljen grad". Idrizi, prvi ozbiljniji geograf i kartograf Levanta i
Balkanskog poluostrva, zabeležio je našu današnju prestonicu kao
"Belgraduk".
Savremenici Fridriha Barbarose su zapisali 1189. godine, da je
beogradska tvrđava "prilično oronula" u borbama Vizantinaca i Ugara.
Bertrandon de la Brokijer, burgundski vitez, 1435. godine, je ostavio
svedočanstvo o "lepom i jakom mestu sa pet utvrđenja, malim
pristaništem pod gradskim zidinama, opasanim dvema veličanstvenim
rekama". Francuz je opisao četiri velike "bombarde" (topa), od kojih je
jedna bila najveća koju je ikad video u evropskim tvrđavama. Bilo je to
prvo svedočanstvo o artiljerijskom oružju u Beogradu (uz ono o turskom
topu, koji je 1426. godine, Stefan Lazarević doneo iz Srebrenice).
Citiranje kitnjastog i arhaičnog jezika Konstantina Filozofa iz
1403. godine, uzelo bi suviše prostora, pa zato evo "prevoda": … "A
ovaj Beograd beše vaistinu sedmovrh. Jer, najveći grad u Beogradu i
najkrasniji i u Sionu po izgledu sličan, bio je slika višnjega
Jerusalima. A drugi vrh bio je kod reka i pristanište je lađama u
njemu, sa severne strane velikoga grada. A treći vrh je gde je
pristanište carskim lađama, koji ima i množinu utvrđenja. Četvrti vrh
je sama kula slična samome domu Davidovu i prerovima i zdanjima i
mestima. Peti vrh je kada se ovaj prođe, u kome su sva carska
skrovišta. A šesti je ovome sa istoka, stup koji deli obe kule. Sedmi
vrh je na zapadu, sa carskim drugim uzvišenim domom. A veliki gornji
grad ima četvoro vrata i peta koja vode u unutrašnji grada. A crkva
velika je sa istoka grada, Uspenije Prečiste Vladičice, crkva
najbogatija od drugih u dane blagočastivoga Stefana. A načini i crkvu
od osnova u Perivoliji trima velikim svetiteljima (Trima Jerarsima) za
sahranjivanje arhijereja te crkve. A sazda i stranoprijemnicu za bolne
i crkvu u ime Svetoga Nikolaja. Iz okolnih zemalja neprestano iz dana u
dan počeše dolaziti stanovnici i za malo vremena gusto se grad naseli"…
Iz petnaestog veka nisu sačuvani opisi Beograda, verovatno zato jer
smrću despota Stefana i prelaskom u ugarske ruke, grad je znatno
izgubio na značaju. Već polovinom šesnaestog veka, kada su Turci uzeli
Beograd, putopisci govore o tipično istočnjačkom gradu.
Iz 1567. godine, je veoma interesantan zapis putopisca Pifageta o
postojanju Dubrovačke crkve (u današnjoj Ulici kralja Petra), koja je
bila ukopana u zemlju, pa Turci nisu uspeli da je otkriju. Navodno je
za njom tragao i Mehmed paša Sokolović!? Prus Rajnold Lubenau, opisao
je 1587. godine beogradske dvostruke zidine, visoke kule, niske kuće i
blatnjave, dugačke ulice, ali i karavansaraje, hamame, šedrvane, lepe
džamije, crkve i sinagogu. Tada su u gradu živeli Turci, Jevreji, Grci,
Dubrovčani, Dalmatinci, Hrvati, Italijani i svakojake nacije (Lubenau
nigde pomenuo Srbe!).

Beogradski mostovi

Uoči početka obnove mosta Gazela, Beograđanima, kojima odlazak na posao
ili neka druga potreba svakodnevno vodi preko Save, počinje da se diže
kosa na glavi od očekivanog saobraćajnog krkljanca. Nekada je bilo
lakše jer, i stanovnika je bilo manje, Sava je često bila državna
granica, a i nije se toliko putovalo. A i tokom istorije, Beograd je,
kao i danas, uvek imao nedovoljno mostova.
Prvi most preko Save je bio onaj koji je istoričar Zosim (5. vek)
pominjao u napisima o Singidunumu. Pontonski mostovi preko Save
podizani su u doba Vizantije, a zatim u vreme turskih pohoda ka Evropi.
Sulejmanov vojskovođa Karadža-paša učinio je to pred osvajanje Beograda
1521. godine, dok su graditelji sultana Ahmeda kod sela Višnjica prvi
premostili Dunav 1595. godine. Na istom mestu, 120 godina kasnije,
vojska Eugena Savojskog je izgradila novi pontonski most i osvojila
Beograd (1717). Ipak, najspektakularniji beogradski most je podignut
1688. godine. Austrougari su premostili Savu kod Ostružnice, a zatim i
preko Ade Ciganlije. Najpre je napravljen Dugi most ili Most preko
močvareª preko vodoplavnog terena današnjeg Novog Beograda. Na taj most
se oslanjao pontonac preko Save. Iskusni beogradski majstor Đorđević,
za samo mesec dana uz pomoć 400 radnika, podigao je Dugi most,
koristeći 2.000 stabala, 1.100 drvenih stubova, 15.500 snopova kolja i
12.000 palisadnih oblica.
Dvadesetog dana avgusta 1884. godine otvoren je 462 metra dugi i 7.200
tona težak Železnički most, koji je premostio Savu oslonjen na šest
kamenih stubova. Srušen je u Prvom svetskom ratu, obnovljen 1919.
godine, a ponovo srušen 1941. godine.
Prvi, prelepi drumski most je otvoren 16. decembra 1934. godine. Most
kralja Aleksandra Karađorđevića je premostio Savu oslonjen na dva
armirano-betonska stuba u srpsko-vizantinskom stilu, dok su čelična
užad držala celokupnu konstrukciju. Delimično je srušen tokom
Hitlerovog bombardovanja 1941. godine, a potpuno uništen u američkom
bombardovanju Beograda 1944. godine. Obnovljen je 1955. godine i nazvan
Most bratstva i jedinstva. Narod je pak prihvatio naziv Brankov most.
Prvi pravi most preko Dunava, Pančevački, ili most Kralja Petra
Karađorđevića (otvoren 1935), takođe je trajao do Drugog svetskog rata.
Kada je ratna oluja prošla, na novom mostu prema banatskoj strani
Beograda, 29. novembra 1946. godine, traku je presekao Josip Broz Tito
i dao mu ime most Crvene Armije. Pravo ime dunavske ćuprije danas zna
malo njenih korisnika. Most koji spaja Autobusku stanicu i Staro
Sajmište izgradili su Nemci u Drugom svetskom ratu (1942), nameravajući
da ga postave na Tisi kod Žablja. Dug je 348 metara, sa dva para
šinskih koloseka i gazištima za pešake. Most je obnavljan od 1964. do
1969. godine. Stubove, od oko 40 šipova od hrastovine, dužine deset, a
prečnika oko 30 santimetara su postavili Danci. Oko šipova su pobijene
čelične šipke Larsen talpe, a između šipova je uliven beton.
U svim ratovima za Beograd, mostovi su bili meta napadača. Izuzetak je
bio 1999. godine, kada su u NATO agresiji rušeni silni mostovi po
Srbiji, ali su beogradski preživeli.
Poslednji pontonski most su podigli Nemci tokom okupacije 1941-1944.
Možda bi novi pontonac preko Save trebalo da podignu gradski oci ove
2007. godine, da bi smanjili saobraćajni kolaps kada počne opravka
Gazele.

Aeroput - prvi beogradski avio-prevoznik

"Od kolike je važnosti vazdušni saobraćaj i sigurna zaštita domaćeg neba u slučaju rata, nije potrebno
danas naročito naglašavati"! Odrednica "danas" odnosi se na 7.
februar 1926. godine, a rečenica je citat iz napisa tadašnjeg Ratničkog glasnika,
lista Udruženja rezervnih oficira i ratnika Kraljevine Jugoslavije.Bio
je to izveštaj sa događaja, koji je novinar opisao sledećim rečima: "U prepunoj
sali Državne hipotekarne banke, održana je konferencija na kojoj su utvrđena pravila
novoformiranog Jugoslovenskog vazdušnog saobraćajnog društva AD. Ukupni društveni
kapital je 12.000.000 dinara, podeljen u 48.000 akcija od po 250 dinara. Zadatak
novoformiranog društva je vaspostavljanje vazdušnih linija kroz celu Kraljevinu".Bio
je to logičan razvoj tadašnje ideje o vazduhoplovstvu u Beogradu. Nakon uključenja
u međunarodni avio-transportni sistem i osnivanja sopstvene fabrike aviona, došao
je red i na stvaranje prve domaće avio-kompanije. Nazvana je "Društvo za
vazdušni saobraćaj - Aeroput". Učinjeno je to 25. januara 1927. godine. Društvo
je svojim i iznajmljenim letilicama pružalo usluge na relacijama do Beča, Soluna,
Zagreba (prva stalna linija), Graca, Sarajeva... "Aeroput" je uspešno
poslovao do 1943. godine, kada ga je ukinuo nemački vojni zapovednik za Srbiju.Za
osnivanje "Aeroputa" značajna je priča o Tadiji Sondermajeru, inženjeru,
pilotu i kapetanu u rezervi. Da bi pospešio upisivanje akcija novog Društva, Sondermajer
je s pilotom Leonidom Bajdakom, obavio etapni let od Pariza do Bombaja i time
promovisao jugoslovenske pilote. Leteli su avionom "potez 25", sa motorom
"loren-ditrih" od 450 KS i dodatnim rezervoarima. Poleteli su iz Pariza,
20. aprila 1927. godine, držeći se pravca preko Bagdada, Basre i Karačija. Put
od oko 14 hiljada kilometara u 14 etapa, trajao je 11 dana. Na beogradski aerodrom
sleteli su 2. maja iste godine. Na bežanijskom aerodromu okupilo se 30.000 ljudi
da ih dočeka.
Osnivanju domaće avio-kompanije, prethodilo je uključenje prestonice
u jednu od prvih međunarodnih linija civilnog avio-saobraćaja. Beogradska vazdušna
luka, tada u blizini Pančeva, 25. marta 1923. godine je uvrštena u red letenja
kompanije "Franko-Rumen", na relaciji Pariz-Istambul. Već 9. septembra
uveče, sa pančevačkog aerodroma je poleteo prvi avion na redovnoj, noćnoj liniji
za Bukurešt. U istoriji svetske avijacije, to je bio prvi komercijalni noćni let.
Kompanija "Franko-Rumen", odlučila je da iz Beograda poleće noću jer
je samo na takav način mogla da ostvari brže putovanje od Pariza do turske metropole,
nego što je za istu relaciju bilo potrebno čuvenom vozu "Orijent ekspres"!Narednih
godina, Beograd je postao značajan proizvođač aviona (!) jer su razni tipovi letilica
sklapani u nekoliko gradskih fabrika. To je potrajalo do kraja četvrte decenije,
kada je u Evropi izbio veliki rat.
Nakon Drugog svetskog rata, osnovan je Jugoslovenski
aerotransport (1947), koji je tada u voznom parku imao tri teretna i tri putnička,
klipna aviona. Zvezdani trenuci JAT-a bili su sedamdesetih godina, kada su avioni
državne kompanije SFR Jugoslavije, leteli na sve kontinente.

Prve trole i autobusi na ulicama grada

Beogradsko Gradsko saobraćajno preduzeće proslaviće
115. godinu postojanja oktobra ove godine. Preduzeće je počelo
sa tramvajima, a potom građanstvu predstavilo autobuse i trolejbuse.
Polovinom treće decenije prošlog veka, prvi autobusi su se pojavili
na beogradskim ulicama (1927). Tadašnja Uprava tramvaja i osvetljenja
je dobavila dva prilično stara engleska autobusa i odredila im
maršrutu od Slavije do Avale.
To je bila neka vrsta izletničke linije, ali se nije dugo održala
jer su autobusi bili dotrajali. Tek dve godine kasnije su uvezeni
novi autobusi (tada je govoreno o "omnibusima"), pa
je uspostavljena prva redovna linija. Polazila je od Kalemegdana
i preko Terazija vodila do Savinca. Narednih godina autobuski
saobraćaj je "premrežio" grad, pa je pogled gradskih
prevoznika odlutao ka drugoj obali Save.
Prva gradska autobuska linija između Beograda i Zemuna je uspostavljena
1935. godine. Dva grada, vekovima i granicama odvojena, počela
su da se zbližavaju. Kada se danas ima u vidu položaj Beograda,
čiji je Zemun samo jedna opština, može da se kaže da je svojevremeno
uvođenje autobuske linije na toj relaciji, bilo preteča "asimilacije"
Zemuna u srpsku metropolu. U to vreme, opštinski autobusi bili
su crvene boje. Kao i danas i onda je bilo privatnih prevoznika.
"Najjači" među njima bio je izvesni Ljubiša Perišić,
a vozila njegove kompanije bila su mrke boje, ali, vidno ukrašena
reklamama. Čini se da je to bila izuzetno rentabilna linija, privatnik
je izuzetno dobro poslovao, pa je GSP krajem tridesetih godina
investirao u postavljanje tramvajskih šina i strujne mreže između
dva grada. Uskoro je krenula "četrnaestica". Tramvaj
između Beograda i Zemuna je nestao tokom Drugog svetskog rata,
a u poratnim planovima našeg GSP-a, tramvaj je našao mesto nekoliko
decenija kasnije i to na pravcu ka najnovijim blokovima Novog
Beograda.
U prvoj polovini 1947. godine, građani Beograda su radoznalo
posmatrali radnike koji su iznad Uzun Mirkove, Vasine, Kolarčeve
i Ulice maršala Tita postavljali paralelne žice, očito za napajanje
nekakvog vozila na struju. Nestrpljivi su morali da sačekaju prvu
prvomajsku paradu koja je delimično prolazila Terazijama. Tada
je prikazan prvi beogradski trolejbus.
Uglancan, doteran i ofarban u zeleno, u prvoj vožnji glavnom
ulicom je provozao grupu radnika - svojih graditelja. U redovni
saobraćaj su uvedeni 12. juna 1947. godine. Prevozili su putnike
od Kalemegdana do Slavije. Prošlo je tačno pola veka, a oni još
prevoze Beograđane. Možda je slavljenik prvomajske parade od pre
50 godina, jedan od onih krševa koji se provlače od Banjice do
Gradske bolnice, ili od Medakovića do Studentskog trga.
Vozni park GSP-a je obnavljan nekoliko puta. Svojevremena atrakcija
bili su britanski autobusi "lejland". GSP je uvezao
čak 160 ovih vozila, do tada prepoznatljivih samo na razglednicama
Londona. Prijatne zelene boje, sa velikim staklenim površinama,
autobusi su osvežavali monotoniju gradskog saobraćaja. Na Terazijama
ih je usmeravao najpoznatiji beogradski milicajac svih vremena,
čuveni Jovan Bulj. Ovaj saobraćajac je bio stamena, elegantna
pojava u službenom "ajncugu", sa prefinjenim, lepršavim
pokretima ruku u belim rukavicama, čovek koji je od rutinskog,
policijskog posla napravio umetnost.

Kada je kuga ´posetila’ ovaj kraj (1742-1752.), Austrougari su spalili
Borču, dok je Ovča nestala sa spiska naselja. Pošto se tuda provlačila
vojna granica, 1794. godine, osnovano je graničarsko selo Stara Borča.
Borčanski kanal je u to vreme bio plovan i služio kao trgovačka i vojna
luka. Tri godine kasnije Austrijanci su počeli da vode matične i
zemljišne knjige ovog naselja. Zato i znamo da je prva osnovna škola u
Borči osnovana oko 1800. godine. U prošlom veku, 1934. godine, Borča je
postala deo beogradske opštine, zatim je vraćena pančevačkom srezu, da
bi sa svim ostalim naseljima Pančevačkog rita bila pripojena Beogradu
1949. godine. U 18. i 19. veku, iako je suprotna obala Dunava
bila u drugoj državi, Beograđani su prelazili reku zbog lovišta
Pančevački rit, čuvenog i u carskom Beču. Čak su Marija Terezija i car
Franja imali letnjikovac u Opovu… Lovljene su divlje mačke i svinje,
jeleni, lisice, zečevi i fazani. Beograđani su sa zavišću slušali o
prebogatom ulovu seljaka iz Ovče ili Borče. Ribari iz ovih sela lovili
su u Vizelju, Sebešu, Kalovitoj, Velikom Blatu, Sibnici, Dunavcu i reci
Borči. Prethodnih decenija, naselja Ovča i Borča bila su čuvena po
stoki. U Ovči su gajene ovce, a u Borči konji. Posle Prvog
svetskog rata neosetno i prilično brzo, napredovala su naselja na
suprotnoj strani Dunava. Pored Borče i Ovče, koje su postale poznate i
po gajenju svinja mangulica, u opštini Opovo, oko nekadašnjih salaša sa
početka veka, nikla su prava naselja kao što su Besni Fok, Kovilovo,
Padina, Intača i Široka Bara. U drugoj polovini 20. veka razvila su se
naselja Guvno, Pretok i Mali zbeg. Teren je bio vodoplavan, pa su
salaši, a kasnije i sva naselja, građena na kolju. Mnogo godina
kasnije, teren je zaštićen nasipima od visokih voda, a još kasnije, red
je uveden podizanjem sistema kanala DTD i brane na Đerdapu. Ribarstvo
je postalo glavna privredna grana, a tržište je bio susedni Beograd.
Doduše, riba sa ovog područja vožena je i do ribarnica Pešte i Beča.
Naselje Ovča pročulo se i po pletarskoj radinosti, kojom su se bavili
uglavnom lokalni Rumuni. NJih je u Ovči i okolini bilo prilično, pa su
1933. godine, pod pokroviteljstvom svoje matične crkve, podigli
Rumunsku pravoslavnu crkvu, posvećenu caru Konstantinu i carici Jeleni.
Crkva je nasledila prvi duhovni hram ovčanskih Rumuna (1790.), koji su
prebegli iz Erdelja u 18. veku, nastojeći da se sklone od tiranije
erdeljske vlastele. Ovča je bila čisto rumunsko naselje, a prvi Srbin
se doselio tek pred početak Prvog svetskog rata. Danas (2006.), lokalni
paroh bogosluži na rumunskom, srpskom i crkvenoslovenskom jeziku. Iako
crkva formalno pripada Rumunskoj pravoslavnoj crkvi, ona je duhovni dom
svim ovčanskim pravoslavcima. U međuvremenu, duž ovčanskog puta razvila
su se naselja Popova bara, Slatina, Vihor i Atovi. Na početku 21. veka,
ulični nazivi u ovim naseljima rešeni su na nedokučiv način. Naime,
ulice su obeležene samo brojevima, ali… počinju od broja 1 pa do 14, a
potom se nižu 1401…1402… 1002… 1015(?). Naselja Kotež i Krnjača, a i
Kovilovo su novijeg datuma. Na levoj obali Dunava danas živi
desetine hiljada prestoničkih žitelja. Da li ostali Beograđani znaju za
lokalitete poput naselja Dunavski venac, Bara Reva, Jojkićev Dunavac,
Kormoran, Sebeš ili Glogonjski Rit. I to je Beograd!