Beogradski stranci

Beogradski stranci – etničke grupacije u Beogradu u 19. i 20. veku

Ovaj tekst nema ambiciju da bude istorija Beograda, već oživljavanje sećanja na strance koji su se doselili u Beograd i ostali da žive u njemu, a mnogi od njih su ovde i sahranjeni.

Posle samo jednog veka, malo se zna o njima, osim ako nisu u pitanju ličnosti iz javnog ili umetničkog života. Nekima od njih su zaboravljena imena, ne znaju se kuće u kojima su stanovali, kako su se odevali i kakav su položaj zauzimali. Jedino po nadgrobnim spomenicima može da se prepozna kakav su društveni status imali.

Pokušaj da se dočara slika i ispričaju zanimljive priče o nekoliko generacija došljaka, koje su u 19. i 20. veku ugradile svoje sudbine u Beograd i nada da će svaki čitalac naći neki interesantan detalj, osnovna je namera ove knjige.

Već pri prelistavanju teksta može da se oseti atmosfera, trgovačka gužva, običaji i životna raskoš Beograda u 19. veku koji je, upravo zbog toga, bio primamljiv za doseljavanje.
Treba očekivati da će budući radovi istoričara i kulturologa, zasnovani na detaljnijim istraživanjima, doneti potpunija saznanja o životima „naših stranaca“

Kako bi se dobila što vernija slika beogradske čaršije i bliže upoznao duh tog vremena, bilo je neophodno pregledati staru beogradsku štampu, požutele stranice Srpskih novina, Večernjih novosti, Beogradskih opštinskih novina, Vile, Malog žurnala i Beogradskog dnevnika. To nas vraća u jedno prohujalo vreme i dočarava svakodnevni život srpske prestonice koja je po popisu iz 1874. godine

imala 27.605 stanovnika. Ovaj broj se do kraja veka uvećao na 46.000. Dnevne novine su objavljivale oglase i izveštaje i to je poslužilo kao odličan istorijski izvor. Dve rubrike su naročito zanimljive i u daljem tekstu će se spominjati: svakodnevni izveštaji iz policije i lični, porodični i „espapski“ oglasi, sa zajedničkim naslovom: „Na znanje svuda i svakome“.

U tom periodu, Beograd je imao sreću da u njega dođu, žive i rade ljudi koji su ostavili značajan trag, a poneki od njih učinili i mnogo više od toga. Brojnim strancima je Beograd, duže ili kraće, bio „dom“. U ovom tekstu su priče o odabranim porodicama i pojedincima, čiji su podaci bili dostupni, pa čitalac ima priliku da, prateći njihove živote, sazna više i o prošlosti grada.

Radi lakše orijentacije i usvajanja starih naziva nekih ulica i delova Beograda, koji su nestali u proteklom vremenu, vredno je pogledati skicu grada poznatog profesora umetnosti Aleksandra Deroka

(By Vesna Aleksić )

2. Etničke grupacije u Beogradu u 19. i 20. veku


Početkom 19. veka, pored Turaka i Srba, beogradsko stanovništvo su činili: Grci, Cincari, Jevreji, Jermeni, Arbanasi i Bugari. Beogradska čaršija je imala grčko-cincarski izgled. Trgovci su vodili međusobnu prepisku na grčkom jeziku, a njime su se služili i u poslovnim pregovorima sa stranim firmama u Evropi.

Prema prvom popisu stanovništva u Srbiji, obavljenom 1834. godine, u Beogradu je bilo 7.033 stanovnika, od toga 250 stranaca (Turci i Cigani su bili izuzeti, jer nisu bili podložni opštem oporezivanju). Iseljavanjem turskog stanovništva, posle 1867. godine, došlo je do promene etničkog sastava gradske populacije.

Beograd je u to vreme bio mali i imao je tri čaršije. Prostor oko Saborne crkve do Uzun Mirkove ulice zvao se Glavna čaršija, a naniže u produžetku, do Dušanove ulice – Zerek. Dok su u Glavnoj čaršiji preovlađivali Srbi i Cincari, dotle je na Zereku bilo svih vera i svih rasa. Treća čaršija se nalazila na Savi, gde je bila koncentrisana uvozna i izvozna trgovina, kojom su se pored Srba, bavile ugledne grčke i cincarske porodice. Cincari i Grci su se u tadašnjem Beogradu bavili i starim balkanskim zanatima. Bili su: bakali, mehandžije, terzije, telali, kujundžije, sarafi…

Prelaskom kneza Miloša Obrenovića i svih državnih nadleštava iz Kragujevca 1841. godine, Beograd postaje politički, ekonomski i kulturni centar Srbije. U to vreme, doseljavaju se naročito Česi, Nemci i Mađari, donoseći u novu sredinu svoj ukus, običaje i navike, nove vrste zanata i raznih zanimanja. Dolaze: pekari, krojači, zidari, obućari, knjigovesci, slovolivci… Pod njihovim uticajem, postepeno se u beogradskim kućama napušta orijentalni način života i razvija u „svemu lepši ukus: u odelu, jelu, piću i uljudnoj postelji“.

Prvi među začetnicima industrijske proizvodnje su stranci, pre svega Česi i Jevreji iz Nemačke i Austrougarske. Ulažući početni kapital, oni osnivaju: pivare, mlinove, tekstilne i kožarske fabrike, a istovremeno otvaraju rudnike da bi dobili energetski izvor za svoje fabrike.

Ovi naturalizovani stranci su sa sobom doneli svoje navike i organizaciona iskustva. Koristeći poslovne veze iz krajeva iz kojih su došli, brzo su osvajali vodeće pozicije u društvu. Ulažući zaradu u dalju industrijsku proizvodnju, postali su integralni deo građanskog društva, stvaranog u 19. veku. Prema statističkim podacima iz 1889. godine jedna petina ukupnog broja Beograđana bili su građani nesrpskog porekla.

Pojedine etničke zajednice su se, pri naseljavanju, grupisale u određenim krajevima grada, pa su tako Jevreji, Cincari i Grci većinom živeli na Dorćolu, a zapadnjaci na Vračaru. I u odnosu na zanimanja kojima su se bavili, opredeljivali su se za život u pojedinim stambenim delovima grada, pa je recimo četvrt naseljena profesorima Univerziteta u Beogradu, među kojima je bilo mnogo stranaca, nazvana Profesorska kolonija.


Mlekadžija i prodavac šećerlema

Šarenilo i promenu u životu prestonice, u
prvim decenijama 20. veka, uneli su ruski emigranti. Njihov značaj za
kulturni, javni i naučni život Beograda bio je ogroman. Početkom
dvadesetih godina prošlog veka, oni su činili četvrtinu profesora
Beogradskog univerziteta, a na nekim fakultetima poput Poljoprivrednog i
Medicinskog, bilo ih je i više od polovine.


Pregled stanovnika, prema popisu
državljana iz 1929.

Iz Statističkog godišnjaka 1889.


Pored arhitekata, inženjera
industrijalaca, trgovaca, lekara, i profesora, među izbeglim Rusima
nalazio se i veliki broj umetnika, koji su otvarali privatne škole,
kadetske škole, devojačke institute i gimnazije. Presudan je, između dva
rata, bio uticaj ruskih umetnika na osnivanje i razvoj baletskog
ansambla i opere Narodnog pozorišta u Beogradu.

Jevreji


Prisustvo Jevreja na Balkanu zabeleženo je još u prvoj polovini 9. veka. Prva veća naseljavanja bila su u 16. veku, kada je turski sultan Bajazit pozvao Jevreje, proterane ukazom španskog kralja Ferdinanda II i kraljice Izabele, da se nasele na području Balkana, u tadašnjoj Turskoj.

Prvo su pristigli španski Jevreji sefardske kulture, koji su u Beogradu formirali svoju mahalu na području Dorćola, i sagradili dve sinagoge. Sa austrijskim osvajanjem grada, 1717. godine, Beograd je podeljen na dunavski – austrijski, i savski – srpski Beograd. U srpskom delu su živeli i Sefardi, koji se zatim iseljavaju u Moravsku, pod pritiskom Austrijanaca.

Geniza – mesto gde se sahranjuju jevrejske svete knjige, koje usled pohabanosti, više nisu za upotrebu. Jevrejsko groblje, 1888.

Srbi tada pozivaju Aškenaze, Jevreje sa nemačkog govornog područja. Ponovnim preuzimanjem Beograda od strane Turaka 1739. godine, broj doseljenika Jevreja koji su govorili jidiš, bio je uvećan. Ukazom kneževa Miloša i Mihaila Obrenovića regulisano je jevrejsko pitanje, pa su 30-ih godina 19. veka osnovane sefardska i aškenaska zajednica koje su bile međusobno konfrontirane.

Prema popisu iz 1856. godine, u Beogradu je bilo 280 jevrejskih porodica. Nakon odlaska Turaka 1867. godine, njihov broj opada prelaskom mnogih porodica u Zemun. Jevreji grupisani na Dorćolu prelaze u Varoški i Terazijski kvart, gde otvaraju najmodernije radnje. Oni koji su ostali u „jevrejskoj mahali“ proširili su se zauzimajući turska imanja u dve ulice koje su po njima dobile naziv Jevrejska i Mojsijeva.

Aškenazi su zvanično 1869. godine osnovali svoju opštinu i sinagogu. U kasnijem periodu u Beogradu je sagrađeno još sinagoga, i aškenaskih i sefardskih, tako da ih je bilo ukupno šest. Danas postoji jedino sinagoga u Ulici maršala Birjuzova 19 (Kosmajska danas) i u njoj se održava sefardska služba, s obzirom na veoma mali broj preostalih Aškenaza. Zgrada je podignuta 1926. godine, na parceli koju je Beogradska opština poklonila za sedište aškenaske zajednice u Beogradu. Zvanično, projekat je potpisao arhitekta Franjo Urban, ali je projektant bio student arhitekture Milan Šlang, sin rabina Ignjata Šlanga.

U vreme Drugog svetskog rata Nemci sinagogu pretvaraju u javnu kuću, u glavnoj sali bila je smeštena kafana, a na galeriji sobe sa „damama najstarijeg zanata“. Posle rata, bogomolja dobija prvobitnu namenu. Jevreji su, kao bogata zajednica, bili osnovni nosilac kulture grada. Nijedna etnička grupa nije se isticala tolikom međusobnom solidarnošću i pomaganjem kao jevrejska. Ipak, ne može se reći da su oni živeli potpuno izolovano. Posle 1900. godine, bilo je mnogo mešovitih brakova, pojedinaca koji su svom prezimenu, da bi ga posrbili, dodavali -ić (Avram Jovanović, David Anđelković), kao i onih koji su prelazili u pravoslavlje (Emil Klajn)

Grci


Jedan zapis Vuka Karadžića iz 1827. godine, svedoči da je u to vreme, među čaršijskim trgovcima, bilo više Grka nego Srba. Za razliku od Jevreja, oni nisu živeli zbijeno i izolovano. Uživali su velike povlastice. Uglavnom su se bavili novčanim obrtom i činili okosnicu varoške trgovine, a među njima je bilo i samoukih lekara. Glavna čaršija, u današnjoj Ulici kralja Petra u delu ka Sabornoj crkvi, imala je grčki izgled, sa mnogo „grosista“, velikih radnji i magacina.

Konak kneginje Ljubice, druga polovina 19. veka

Konak kneginje Ljubice, Kneza Sime Markovića broj 8, građen je od 1829. do 1830. godine, po ideji i pod nadzorom Hadži Nikole Živkovića, glavnog neimara kneza Miloša. Iako u arhitektonskoj obradi, sadrži sve elemente balkansko-orijentalnog stila, prisutni dekorativni elementi klasicizma najavili su uticaj Zapada na domaću arhitekturu.

Grci su važili za najuglednije i najbogatije građane. Imali su svoje škole, a Beogradsko čitalište je držalo grčke novine. Međusobnu prepisku vodili su na grčkom jeziku, koji je zbog toga ovladao čaršijom, kao jezik otmenih krugova. Poslovne knjige su takođe vođene na grčkom, a u oglasima za posao, znanje tog jezika navođeno je kao važan preduslov: „U ovdašnjoj trgovini Zografa i Fiča upražnjeno je mesto jednog pisara grčkog jezika koji skupa ima voditi i trgovačke knjige.“

Iz tog vremena ostale su mnoge zgrade koje su gradili grčki neimari. Hadži Nikola Živković, koga su zvali i Hadži Neimar bio je prvi arhitekta u Srbiji kneza Miloša. Izgradio je, po kneževom nalogu, kao „nadziratelj praviteljstvenih građevina“ mnoge državne zgrade u Beogradu. Do danas su sačuvani Konak kneginje Ljubice i Konak kneza Miloša.

Cincari


Cincari, za koje se pretpostavlja da su potomci Romeja, pre doseljavanja u Srbiju, živeli su na etničkoj granici Južnih Slovena, severne Grčke i Albanije. Na njihovu sudbinu presudno su uticali Grci, ali etnički čisti Cincari razlikovali su se od Grka jezikom i sopstvenom tradicijom. Bili su pravoslavne vere. U početku nisu slavili slavu, već imendan, ali kada su se odomaćili u Srbiji, često su posrbljavali svoja imena i svoj imendan pretvarali u krsnu slavu. Bilo je teško razlikovati prave Grke od Cincara. I jedni i drugi bili su nosioci grčke kulture. Mnogi su prihvatali grčki jezik, kao maternji, ali su zadržali svoju nošnju i običaje. Njihov izvorni jezik, po korenu latinski, govorio se u kućama, mada su gotovo svi ugledni Cincari koristili grčki i često se izjašnjavali kao Grci. Korespondenciju i poslovne knjige vodili su na grčkom jeziku.

Mnogi detalji o njihovom životu i poslovanju mogu da se sagledaju kroz lične i poslovne oglase u Srpskim novinama. Najčešće su, kao sasvim mladi, dolazili u Beograd kod nekog od bliske rodbine i učili trgovački posao. Braća bi započinjala ortakluk pa bi se, kad stanu na noge, razilazili i nastavljali samostalno poslovanje.

Njihove trgovačke sposobnosti otežavale su položaj još neveštim srpskim trgovcima, pa su im često zavideli na poslovnosti, imućnosti, štedljivosti i međusobnoj povezanosti.„Onomadne sam poslao moga slugu da kupi oku (stara arapska mera za težinu 1 oka =1.283 kg) pirindža, mesto oke (bakal mi je dao samo tri litre). Pre toga na oku sveća ukradoše mi jednu. Bakali, koji su ponajviše cincarija, gule nas bez milosrđa. Dođu ovde iz daljine, napune kesu, pa opet idu„, pišu Srpske novine.

Spomenik kulture

Kuća Hrisante Kumanudi, Knez Mihailova broj 50, deo je jedinstveno sačuvanog bloka zgrada karakterističnog za arhitekturu i urbanizam Beograda sedamdesetih godina 19. veka. Sagrađena je između 1869.i 1870. godine u duhu istorijskih stilova, zajedno sa kućama u brojevima 46 i 48. Ove kuće stambeno-poslovne namene spadaju među prve podignute zgrade u novoprojektovanoj ulici po Regulacionom planu Emilijana Josimovića iz 1867. godine.

Zerek, najstarije beogradsko naselje, pružalo se današnjom Ulicom kralja Petra od raskrsnice sa Uzun-Mirkovom, pa naniže sve do Dušanove. To je bila najživlja ulica staroga Beograda, gde su nekada živeli Turci trgovci i zanatlije, nazivani erlije. Tek po odlasku Turaka iz Beograda 1867. godine, počeli su, naročito Cincari, da otkupljuju turska imanja i da naseljavaju Zerek. Posedovali su najlepše kuće u Beogradu, a neke od njih su očuvane i podsećaju nas na vreme i način života svojih nekadašnjih vlasnika.

Cincari su uporedo obavljali više delatnosti i ulagali u nekretnine za izdavanje ili preprodaju.Ako se nisu bavili trgovinom, oni su bili dobri hećimi (samouki lekari), otvarali su hanove i najuglednije kafane, gde se mogla dobiti: čorba, janija, kiseli kupus, pečena prasetina i rakija. Njihov specijalitet bilo je slatko od ruže.

Poznate su bile šale na račun njihovog tvrdičluka. Evo jedne. Cincarin na samrti diktira testament: „Mojoj kuvarici ostavljam tri hiljade dinara, ali od toga da joj se zadrži banka, za tanjir, što ga je lanjske godine razbila.“

Bez obzira na ovakve šale mnogo je potvrda da su bogati cincarski trgovci bili darežljivi dajući u obrotvorne svrhe. U Srpskim novinama redovno redovno su se objavljivali spiskovi priložnika, gde preovlađuju imena bogatih cincarskih porodica.

Česi


Sredinom 19. veka, kada su Srbiji kvalifikovani stručnjaci bili preko potrebni, iz Češke dolaze zanatlije, intelektualci i umetnici, naročito muzičari pa se u beogradskoj štampi iz tog vremena, često najavljuju nastupi „Čehinja sa harfama“.

Na pojavu velikog broja čeških stvaralaca iz svih oblasti, snažno su uticale u to vreme popularne ideje panslavizma. Oni su se naseljavali uglavnom u predelu oko Cvetkove pijace na nekadašnjoj dalekoj periferiji, a okupljali oko češkog zabavnog društva Lumir. Društvo je 1888. godine osnovano u gostionici Bajloni u blizini železničke stanice. Tu su bile njegove prostorije sve do 1914. godine. Lumir je bilo ime češkog pevača epske narodne poezije u desetercu, iz 15. veka.

Logično je da su se njihova redovna okupljanja i zabave održavale u gostionici Kod Bajlonija i u sali hotela Slavija, čiji vlasnici su bile češke porodice Bajloni i Nekvasil. U dnevnim novinama često se oglašavao nastup društva Lumir. Evo jednog oglasa u Večernjim novostima iz 1895. godine: „Lumir češko zabavno društvo priređuje 9 ov. m. pozorišnu predstavu Sluga gospodarev, u bašti gostionice Kod Bajlonija. Posle predstave biće igranka. Početak u 4 časa popodne. Ulazak 1,5 din. Za samca, a po 1 din. od osobe u porodici„.

Uticaj srpsko-čeških veza postaje intenzivan nakon Prvog svetskog rata kada su se, po raspadu Austrougarske monarhije, formirale nacionalne slovenske države. Čehoslovački dom je otvoren 1928. godine u novom četvorospratnom zdanju, koje i danas postoji, u Ulici Svetozara Markovića 39. Pored češke osnovne škole, velike sale sa binom, bifea, restorana i biblioteke, u zgradi su bili i stanovi za učitelje. Tada je najveći broj pristiglih Čeha već primio srpsko državljanstvo i prešao u pravoslavlje.

Društvo je brojalo oko 270 članova, a Dom je vrlo brzo postao omiljeno mesto okupljanja ne samo Čeha, već i Beograđana, jer su tu organizovane mnoge priredbe i velelepni balovi.

Četvorospratna zgrada Praške kreditne banke, 1928.

Zgrada Praške kreditne banke, ugao Terazija 2 i Sremske 1, podignuta je oko 1921. godine, u akademskom stilu sa elementima romantizma i secesije, prema projektu arhitektonskog ateljea Mateje Bleha. Među dekorativnim elementima karakterističnim za fasadu četvorospratnog objekta izdvajaju se masivna dvokrilna vrata od kovanog gvožđa, sa ornamentima izvedenim u duhu secesije. Tokom šezdesetih godina 20. veka izvršena je adaptacija objekta.

Jermeni


Jermeni su, prema pisanim podacima, jedan od najstarijih naroda na svetu, a prva doseljavanja u Srbiju datiraju iz 13. veka. U to vreme Sv.Sava je, obilazeći Jermeniju, video jermenske hramove i odlučio da dovede njihove građevinare u Srbiju. Izgradili su manastir Vitovnicu, posvećen Uspenju Bogorodice, koji je smešten na desnoj obali reke Vitovnice, severoistočno od Petrovca na Mlavi. Na oštećenoj ploči od bledožućkastog mermera uklesan je ktitorski natpis na staroslovenskom i jermenskom jeziku iz 1218. godine.

U literaturi se Jermeni pominju i kao učesnici Kosovskog boja. Došli su sa turskom vojskom, a kada su videli barjake sa krstovima i saznali da treba da ratuju protiv hrišćana, prebegli su kod kneza Lazara i borili se protiv Turaka.Posle poraza srpske vojske, ostatak Jermena povukao se u planine kod Soko Banje gde su izgradili 1392. godine manastir posvećen Sv. Arhangelima.

O koloniji beogradskih Jermena, iz vremena kada se kroz istoriju smenjivala na ovom tlu austrijska i turska prevlast, govori prepiska jermenskih sveštenika. U Beogradu su imali svoje zasebno groblje i malu crkvu. Tri nadgrobne ploče na jermenskom jeziku iz 17. veka, pronađene na lokaciji današnjeg Zelenog venca (prenete na prostor Beogradske tvrđave), potvrđuju da su Jermeni od davnina živeli u Beogradu.

Jermenski nadgrobni spomenik na prostoru Beogradske tvrđave

Jermeni su oduvek bili sa Srbima komšijama veliki prijatelji, jer su narodi sličnog mentaliteta i temperamenta. Potvrda bliskosti dvaju naroda ogleda se i u činjenici da je Vuk Karadžić svoje prve knjige štampao u jermenskom manastiru u Beču.

Jermeni su ostali privrženi porodičnim vrednostima i čuvanju običaja. Tradicionalno su proslavljali Uskrs i Božić i tom prilikom pripremali čuvenu gatu. Porodično lomljenje ovog posebnog kolača, završavalo se pronalaženjem novčića stavljenog za sreću onome ko ga dobije.

Poslednji talas doseljavanja Jermena u Srbiju dogodio se u 20. veku, nakon genocida koji su nad njima Turci počinili između 1915. i 1920. godine. U tadašnjem Otomanskom carstvu brutalno je pobijena skoro trećina pripadnika ove etničke manjine u Anadoliji. Izbeglice tog krvavog pogroma, bile su rasute po celoj Srbiji, a najviše porodica doselio se u Beograd.

Kolonija Jermena u Beogradu, iako pravoslavne veroispovesti, slabo se mešala sa Srbima. Bili su većinom trgovci, vešte zanatlije, često zlatari, imućan i obrazovan svet. Osnovali su 1935. godine Udruženje Jermena Kraljevine Jugoslavije. Ubrzo su kupili i kuću sa dve pomoćne zgrade u Dalmatinskoj ulici broj 78, gde je bio Jermenski dom i škola. Posle Drugog svetskog rata, zgrada je nacionalizovana, a kasnije i srušena. Danas je na tom mestu izgrađena nova višespratnica.

Nemci


Istočni Vračar je bio mesto gde su se u većem broju nastanjivali članovi nemačke zajednice. Kao žitelji ovog dela grada, pridruživali su se Društvu za ulepšavanje Vračara u želji da doprinesu poboljšanju uslova života i novih sadržaja u ovoj četvrti.

Ponuda zapadnoevropske robe, Novi beogradski dnevnik iz 1887.

Kuća u Ulici vojvode Milenka broj 50, sagrađena 1903. godine za profesora Henriha Lilera, izvedena je u akademskom stilu i pripada tipu reprezentativne gradske kuće iz prve polovine 20. veka.

Porodična kuća preduzimača Ernesta Gajzlera, na uglu ulica Vojvode Milenka broj 52 i Svetozara Markovića broj 66, sagrađena je 1876. godine na placu koji je Gajzler kupio deset godina ranije. Na tom prostoru, pored porodične kuće, u kojoj je neko vreme bila smeštena Provizorna opservatorija, nalazila se i konjušnica, „kuća za momke“, vešernica i šupa. Danas je sačuvana jedino porodična
kuća sagrađena prema planovima Ernesta Gajzlera, u stilu akademizma.
Bili su mahom dobrostojeće zanatlije i može se reći da su Beograd obogatili novim zanatima: tipografskim, knjigovezačkim, stolarskim. Pored zanatlija, visoko kvalifikovani radnici i visoko školovani stručnjaci dolazili su u Srbiju kojoj su bila potrebna znanja i iskustvo.Pojedinci su se orijentisali na uvoznu trgovinu i prodaju modernih, zapadnoevropskih proizvoda, posebno proizvoda bečke mode, a bilo ih je i u državnim službama i prosveti.

Njihovo prilagođavanje na uslove života i rada u novoj sredini bilo je dugo i mukotrpno. Uticali su da moda, ishrana, pokućanstvo, način života i vaspitanje, umesto dotadašnjeg, uglavnom orijentalnog, poprime zapadnoevropsko obeležje. Kuće nekadašnjih ugladnih nemačkih porodica Gajzler i Liler sačuvane su do danas.

Škotlanđani


Neobična je bila mala kolonija Škotlanđana, naseljenih u 19. veku u Beogradu. Njih su Beograđani najčešće smatrali Englezima, pa su čak jedan deo grada nazvali Englezovac, mislivši da je njegov tvorac, Škotlanđanin Makenzi, bio Englez. Danas, Makenzijeva ulicavkao glavna ulica te stambene četvrti, čuva uspomenu na Fransisa Makenzija, koji je uspeo da unapredi uslove stanovanja siromašnijih slojeva stanovništva.

Makenzi je na području Slavije podigao Salu mira, kao centralnu zgradu u naselju, koja je od 1910. godine postala centar radničkog pokreta.

Na uglu Beogradske i Makenzijeve ulice nalazila se Sala mira. Projekat za zgradu uradio je Svetolik Popović tokom druge polovine 1880. godine, a dovršena je i svečano otvorena 1889. godine. Zgrada je srušena 1991. godine, sa namerom da se rekonstruiše u okviru novog objekta.

Italijani



Statistički podaci govore da je broj naseljenih italijanskih porodica
u Beogradu bio relativno mali, ali je upamćeno dosta anegdota o
njihovoj veseloj naravi i sklonosti ka dobroj hrani. Od svih Italijana
najčuvenija je bila porodica kamenorezaca Bertoto, čiji su mnogobrojni
nadgrobni spomenici na beogradskom Novom groblju odoleli zubu vremena.
Članovi italijanske zajednice, međusobno su bili prijateljski, blisko
povezani. Na to ukazuje i tekst Karla Perola, poznatog kafedžije, u
rubrici Lične vesti u Večernjim novostima iz 1893. godine: „Izjavljujemo
našu najveću blagodarnost svima onim prijateljima, poznanicima i
srodnicima, koji su nam telegrafski, pismeno ili lično izjavili svoja
saučešća u našoj prevelikoj tuzi za izgubljenim sinom Domenikom. Ne
manje neka je hvala ovdašnjoj italijanskoj koloniji, koja je prisustvom
pri pogrebu u nekoliko ublažila naše osećaje žalosti, kao i svima
prijateljima, koji su vence poslali i sa kojima je dragi nam pokojnik
okićen. Neka je hvala i đacima VII razreda gimnazije, koji su svojim
dolaskom uveličali ovaj sprovod i do groba ga ispratili. Ožalošćeni
roditelji, otac Karlo i mati Jozefina.“


Projekat
fasade prodavnice nadgrobnih spomenika porodice Bertoto, 1911.

Nekadašnja prodavnica
nadgrobnih spomenika Đovanija Bertota u Ruzveltovoj ulici broj 23,
podignuta je 1911. godine, na porodičnom imanju. Građena je u stilu
secesije prema projektu arhitekte Dragutina Đorđevića. Prvobitan izgled
prizemnog objekta umnogome je izmenjen, dok je poslovna namena zadržana
do danas.

Francuzi



Francuska je imala značajnu ulogu u formiranju Kraljevine Srba Hrvata
i Slovenaca 1918.godine. Njen ekonomski i kulturni uticaj bio je veoma
izražen u godinama formiranja mlade južnoslovenske države. Francuske
banke, preduzeća za javne radove, francuski materijal i kapital bili su
sve prisutniji u Srbiji.
Tokom Prvog svetskog rata, Francuska je pružala svoju pomoć
finansiranjem i snabdevanjem srpske vojske i vlade. Politički i
ekonomski odnosi dveju država uticali su i na kulturno-obrazovnu
saradnju. Pomažući stvaranje institucija, Francuska je širila svoje
delovanje, a to je značilo i dolazak Francuza u Kraljevinu Jugoslaviju.

Učenice ispred francuske škole
San Žozef, 1935.

Školu San Žozef osnovale su
časne sestre reda Uspenja Marije 1926. godine, u Rankeovoj ulici 4.
Zbog početka Drugog svetskog rata ustanova je prestala sa radom 1941.
godine. Zgrada škole izgrađena je prema projektu tima arhitekata koji su
činili Navij, Šak i Milan Zloković. U ovoj ustanovi postojalo je
zabavište za decu, četvorogodišnja osnovna škola i četiri razreda
gimnazije, internat i poluinternat. Prve tri godine škola je bila
predviđena i za dečake i za devojčice, a potom su formirane dve, jedna
za devojčice u Rankeovoj 4 (danas Stomatološki fakultet), i druga za
dečake u Ulici Radoslava Grujića broj 2a (danas Muzička škola Josip
Slavenski). Nastava se održavala na srpskom i na francuskom jeziku, a
svi predavači bili su Francuzi. Devojčice su svoje vaspitačice
oslovljavale sa „ma ser“, sestro, a dečaci vaspitače sa
„mon frer“, brate.


Zgrada
francuskog osiguravajućeg društva La nacionale, današnji izgled

Zgrada francuskog
osiguravajućeg društva La nacionale, Knez Mihailova 36, građena je u
periodu od 1914. do 1923. godine. Objekat je izveden u stilu francuskog
akademizma prema projektu francuskih arhitekata Navija i Šaka. Izvođač
je bilo preduzeće arhitekte Milana Antonovića.
Stvaranjem kraljevske vojske po modelu francuske armije, ulaganje
francuskog kapitala u razvoj industrije, jačanjem trgovinskih veza, kao i
formiranjem francuskih škola i internata, razvijalo se frankofilstvo
kod Srba. Veoma važnu ulogu imala je i crkva učestvujući, preko svojih
crkvenih redova, u širenju francuskog jezika.

Rusi



Rusiju je 1917. godine zadesila Oktobarska revolucija, a posle nje i
građanski rat između „crvenih“ i „belih“. U ovom ratu pobedili su
boljševici, pa je mnogo Rusa, koji se nisu slagali sa novom vlašću,
krenuo u emigraciju. Bila je to jedna od najvećih seoba u novijoj
istoriji čovečanstva. Njen poslednji talas završio se 1923. godine.
Kraljevina Jugoslavija otvorila je svoje granice i pružila
gostoprimstvo za izbegle Ruse. U Beogradu je po nekim procenama živelo
blizu 10.000 Rusa. Nekima je to bilo privremeno utočište odakle su
kasnije krenuli dalje u svet, ali su mnogi ovde našli svoju drugu
domovinu. Među njima je bilo ljudi svih uzrasta i profesija, a pretežno
visokoobrazovanih.
Govorilo se da su ruski arhitekti izgradili „pola Beograda“. Oni su
između dva svetska rata u Beogradu podigli veliki broj javnih zgrada
koje postoje i danas, poput zgrade Glavne pošte u Takovskoj ulici,
zgrade Vlade Srbije, Ministarstva inostranih poslova i „starog“
Generalštaba u Nemanjinoj, Belog dvora, pozorišta Manjež, Patrijaršije,
Ruskog doma, hotela Moskve, Velikih stepenica na Kalemegdanu, crkve
Aleksandra Nevskog i Sv.arhangela Gavrila, ruske crkve Sv. Trojice…


Ruski dom Imperator Nikolaj II, 1933.

Zgrada Ruskog doma građena
je u periodu između 1931. i 1933. godine, po projektu arhitekte Vasilija
Baumgartena. Monumentalan i reprezentativan objekat, sa bogato
raščlanjenom fasadom po osnovnim principima
akademizma, predstavlja jedno od najuspešnijih autorovih dela. Zgrada je
podignuta dobrovoljnim prilozima kralja Aleksandra Karađorđevića,
kraljice Marije, kneza Pavla, kneginje Olge, patrijarha i drugih imućnih
Srba, kao i prilozima ruskih emigranata.
Ključnu ulogu u Beogradu imali su arhitekti Nikolaj Krasnov i Sergej
Smirnov, koji su stigli sa prvim velikim talasom ruskih emigranata posle
Oktobarske revolucije. Već renomirani stvaraoci, stekli su veliki ugled
i u Beogradu. Mnogi istaknuti ruski arhitekti diplomirali su na
Tehničkom fakultetu u Beogradu: Vasilije Baumgarten, Viktor Lukomski,
Đorđe Kovaljevski, Roman Verhovskoj, Vasilij Androsov, Valerij
Staševski, Andrej Papkov, Grigorije Samojlov, i Petar Anagnosti.
U Beogradu su postojale muška i ženska ruska gimnazija. Nastava se
održavala posle podne u zgradi Realke, a u Novopazarskoj ulici je bio
internat ove gimnazije. Osnovan je i Ruski naučni institut, Ruska
biblioteka, izlazio je časopis Ruski arhiv, a 1933. godine podignuta je
zgrada današnjeg Ruskog doma, u Ulici kraljice Natalije.
Ruski emigranti i njihovi potomci dali su novojotadžbini 12 redovnih
akademika Srpske akademije nauka i umetnosti, od kojih su neki, poput
čuvenog vizantologa Georgija Ostrogorskog, bili naučnici svetskog glasa.
Beograd je ličio na neki ruski grad. Svuda se čuo ruski jezik,
otvarale su se ruske kafane, restorani, grad je pored ćevapčića,
ražnjića i pljeskavica, mirisao i na piroške i boršč. Bilo je ruskih
mlekara i ruskih poslastičarnica, u pozorištu se igrao ruski balet, a u
operi su pevali čuveni ruski pevači.
Rusi su bili poznati kao veseli ljudi koji su vodili buran noćni
život. Otvorili su kafane u kojima su se prvobitno okupljale njihove
porodice, ali su ubrzo postale atraktivna mesta za večernje izlaske
Beograđana. Bili su čuveni noćni klubovi Ruska lira, Kazbek i Mimoza.
Rusi su se skupljali redovno na još jednom mestu. Za sve verske
praznike dolazili su u crkvu Sv. Trojice na Tašmajdanu. U vreme
održavanja liturgije, svaki pojedinac imao je mesto gde stoji.
Sahranjivani su na ruskom groblju, nastalom početkom tridesetih godina
prošlog veka, kao celina u sastavu Novog groblja. Tu je 1931. godine
podignuta i Iverska kapela, identična onoj u Kremlju srušenoj u godinama
posle Oktobarske revolucije.

Kalmici



U prvoj polovini 20. veka, od 1920. do 1944.godine, u Beogradu u
Malom Mokrom Lugu, dalekoj periferiji grada, živela je mala kolonija od
oko tri stotine Kalmika, izbeglih iz stepa južne Rusije u vreme prve
boljševičke agresije.
Kalmici, kao pripadnici zapadnog ogranka mongolskih naroda, bili su
niskog rasta, zdepaste građe, širokog lica, istaknutih jagodica i crne
kose, koju su muškarci često vezivali u čvor, a čelo su im prekrivale
šiške. Među komšijama su stekli glas poštenih i vrednih ljudi, koji
plaćaju uredno dugove bakalima i pekarima i nikada se ne svađaju.
Prihvatali su teške i loše plaćene poslove, najčešće kao radnici na
građevinama i na ciglanama. Kako su bili iskusni konjanici, zapošljavali
su se kao konjušari u kraljevskim štalama, u trkaćim ergelama ili kao
fijakeristi.


Budistički hram, oko 1935.

Na osnovu sačuvane arhivske
dokumentacije (izveštaja Građevinske komisije), pretpostavlja se da je
projektant budističkog hrama bio ruski inženjer Klapnin. U arhitekturi
kalmičkih svetilišta bila je prisutna tradicija drvenih zgrada, a tek od
18. veka koristili su ciglu i kamen kao građevinski materijal. U odnosu
na hramove koje su podizali u svojoj otadžbini, hram u Beogradu bio je
mali i skroman. Tokom 1934. i 1935. godine hram je dograđen i adaptiran
da primi veći broj vernika. Obimne prepravke koje su bile planirane nisu
izvedene zbog visokih troškova, pa su se svele samo na doziđivanje
ulaza i oltarskog dela.
Rađalo se dosta dece iz mešovitih brakova sa našim devojkama, koja su
govorila odlično srpski jezik, ali su im crte lica bile mongolske.
Stariji Kalmici su bili neškolovani ljudi, a na Beogradskom univerzitetu
školovala se nekolicina mladih Kalmika, dok je u srednjim školama bilo
dvadesetak đaka oba pola. Ovi potomci najvećeg osvajača sveta Džingis
kana, bili su budisti. Njihovom apelu za pomoć pri izgradnji prvog
budističkog hrama prvi se odazvao industrijalac Miloš Jaćimović, koji ih
je zapošljavao u svojoj ciglani. Od porodičnog zemljišta im je
besplatno ustupio parcelu i poklonio građevinski materijal. Pomoć su
dobili i od drugih istaknutih privrednika, članova kraljevske porodice
Karađorđević, kao i od Kalmika rasutih po čitavoj Evropi.
Svečano osvećenje jedinog pravog budističkog hrama u celoj zapadnoj
Evropi, obavljeno je 1929. godine. Ubrzo po izgradnji, ram je postao
obeležje Beograda i jedna od njegovih znamenitosti. U Vodiču kroz
Beograd objavljenom 1930. godine, nailazimo na odrednicu da je ulica gde
se nalazio hram, dobila ime Budistička (danas Budvanska). Kalmici su
svoje mrtve spaljivali, a kada su postali ruski podanici, ovaj ritualni
kult im je zabranjen, pa su ga sveštenici obavljali simbolično: prilikom
sahrane crtali su na artiji lik sa početnim slovom umrlog, spaljivali
hartuju na kandilu, a pepeo bacali u vodu.
Pred kraj Drugog svetskog rata, po ulasku Rusa u Beograd, Kalmici se,
ne želevši da se odreknu svoje religije, iseljavaju preko
zapadnoevropskih zemalja u SAD i Kanadu. Sa njihovim odlaskom,
budistička bogomolja je izgubila razlog postojanja jer je ostala bez
vernika i relikvija. Hram je srušen, a na njegovom mestu je podignuta
neugledna dvospratna zgrada.
Danas u Beogradu Kalmika i njihovog hrama više nema, ali su ostala
sećanja i dokumenta sačuvana po arhivama i bibliotekama. Retki su anas
žitelji glavnog grada koji uopšte znaju da su Kalmici nekada bili naši
sugrađani.