Prvi srpski ustanak

Hronologija

1804. godina
4.2. Započeta seča knezova; pobijena većina istaknutijih Srba trgovaca, knezova i sveštenika.
15.2. Sabor u Orašcu (na praznik Sretenje); donesena odluka da se podigne buna protiv dahija. Za vođu izabran Karađorđe.
16.2. U Sibnici pukla prva ustanička puška. Prva borba Karađorđa sa ustanicima protiv Turaka, zajedno sa Sibničanima.
24.2. U selu Drlupa na Kosmaju došao Aganlija na pregovore sa Karađorđem, i tu dolazi do prvog oružanog sukoba ustaničke vojske sa Turcima - Boj u Drlupi. Aganlija pretrpeo poraz.
28.2. Bitka na Svileuvi.
18.3. Ustanici zauzeli Rudnik, Valjevo i Šabac.
3.5. Ustanici osvajaju Šabac, prvi grad koji su ustanici zauzeli. Srpske vođe uputile pismo ruskom poslaniku u Carigrad.
5-15.5. U Ostružnici kod Beograda održana prva Skupština predstavnika celog pobunjenog naroda u Beogradskom pašaluku - Skupština u Ostružnici.
24.5. Turci predali Požarevac ustaničkoj vojsci.
18.7. Turci predali Smederevo ustaničkoj vojsci.
27.7. Karađorđe i ustaničke starešine ruskom caru šalju izaslanstvo na čelu sa Protom Matejom Nenadovićem.
6-7.8. Na ostrvu Adakale na Dunavu, vojvoda Milenko Stojković sa 27 ljudi pogubio beogradske dahije: Aganliju, Kučuk Aliju, Mulu Jusufa i Mehmed-agu Fočića.

Iste godine:
Boj na Jagodini. Značajnije žrtve: Kara Petar Trešnjevičanin
Smrt Đorđa Đurčije
sep. Porta postavlja Sulejman-pašu za beogradskog vezira.
Vezir dođe u logor
Beg daijnski
Vezir uđe u Beograd
Mir sa Srbima
Gušanac ište platu
Karađorđevo Gospodarstvo
Jadar za sebe i Memed-kapetan u Loznici

1805. godina
14.7. Posle opsade oslobođen Karanovac (današnje Kraljevo).
14.8. Doneta odluka se osnuje Praviteljstvujušči sovjet serbski
18-20.8. Bitka ustaničke vojske na Ivankovcu (na 4 km od Ćuprije) sa Hafis-pašom - Boj na Ivankovcu. Karađorđe sa oko 8.000 ustanika odneo prvu veliku pobedu nad carskom vojskom od 15.000 vojnika.
27.8. Na Narodnoj skupštini u manastiru Bogovađi osnovan je Praviteljstvujušči Sovjet Serbski pod pritiskom Rusa kao i narodnih starešina da bi ograničili Karađorđevu vlast.

Iste godine:
Turska straža na prevaru ubija smederevskog vojvodu Đušu Vulićevića, na mostu između srpskog i turskog dela Smedereva.
Rat se poče u Šapcu
Krdžalije Gušančeve poharaše Železnik
Karađorđe dođe u Ostružnicu sa vojskom
Jakov Nenadović uze Užice
Srbi osvajaju Smederevo po drugi put

1806. godina
26.1. Ustanici osvajaju Kruševac.
6.4. Sulejman-paša Skopljak opljačkao a potom i spalio manastir Studenicu.
20.6. Napoleon uputio pismo sultanu Selimu trećem u kome traži da silom uništi - «srpske buntovnike, što ih Rusija drži i sokoli».
13-15.8. Sukob ustaničke vojske sa Sulejman-pašom Skopljakom na Mišaru - Boj na Mišaru. Značajnije žrtve: Gaja Ostrojić i Stevan Gajić.
3.9. Pobeda u Deligradu. Prva u nizu pobeda Karađorđa i ustaničke vojske.
13.12. Jurišom oko 12.000 ustanika i dobrovoljaca, posle dvoipogodišnje opsade, izvršeno je oslobođenje Beogradske varoši (na Andrijevdan). Značajnije žrtve: Vasa Čarapić.

Iste godine:
Stradao Aleksa Jakovljević
Poginu Đuro Brničanin sa pedeset drugova na Deževi
Janko Katić pada u Krnjiću
Umire: Nikola Grbović
Bošnjaci udare od Drine
Pasmandžija odozdo
Srbi uzimaju Paraćin
Ibrahim-paša dolazi na Deligrad
Bojevi oko Šapca; smrt Katićeva
Mir Ičkov i kneza Milića
Uzimanje Šapca

1807. godina
8.1. Osvojena Beogradska tvrđava na Kalemegdanu.
6.3. Posle izlaska iz Beogradske tvrđave, kod Pašine česme ispod Vračara, ubijen beogradski vezir Sulejman-paša sa pratnjom od oko 180 ljudi.
18.3. Oslobođeni Jadar i Rađevina
31.3. Predsednik Praviteljstvujušćeg sovjeta knez Sima Marković svečano izgovara: «Srbija smatra sebe za nezavisnu državu».
29.5. Sa prestola zbačen sultan Selim Treći.
1.7. Pobede na Malajnici i Štubiku, u istočnoj Srbiji, najkrvaviji sudar udružene srpsko(Milenko Stojković)-ruske(general Isajev) vojske protiv Turaka u toku celokupnog Prvog srpskog ustanka.

Iste godine:
Umire: Stevan Grbović
Smrt pašina
Srbi pobiše Turke i u Šapcu
Deputati u Vlašku: Avram, Čardaklija i Gagić; da dovedu ministra
Jakov ode na Drinu, Milenko u Krajinu, a Milan i Miloš na Užice
Prišestvije Gagićevo, potom Rodofinikovo
Sovjet u Beogradu, i sovjetnici od novih nahija
Urediše se magistrati; i naredba za popove
Mladen isteran iz Sovjeta
Deputacija iz Carigrada, vladika i Nikola; isteraše Jugovića i Gagića

1808. godina
31.8. U Beogradu otvorena Velika škola Ivana Jugovića sa 20 učenika. Prva srpska prosvetna ustanova namenjena višem obrazovanju.
19.12. Skupština u Beogradu donela Ustavni akt kojim se Karađorđe sa svojim zakonitim potomstvom priznaje za vrhovnog starešinu.

Iste godine:
Gine na Loznici Živko Dabić.
Umire: Milovan Grbović
Primirje
Intrige
Prodavanje turskih kuća
Nemci oće u Beograd
Gagić ode u Poreč
Ekcerzir

1809. godina
24.5. Prevalivši za sedam dana put od 110 km, od Užica do Sjenice, Karađorđe sa 10.000 ustanika i 10 topova zauzeo Sjenicu.
31.5. Bitka na Čegru. Ishod: oko 3.000 mrtvih, i veći broj ranjenih, ustanika, blizu 6.000 turskih boraca. Značajnije žrtve: resavski vojvoda Stevan Sinđelić, ražanjski vojvoda Đorđe Kragić.
23.6. Posle tridesetšestodnevne odbrane ustanika, Turci ušli u Deligrad. Značajnije žrtve:
23.8. Na putu prema Beogradu Turci osvojili Požarevac.
25.8. Turci osvojili Jagodinu.
29.12. Karađorđe i Praviteljstvujušči Sovjet uputili pismo baronu Simbšenu u kome mole austrijskog cara da posreduje u njihovom pomirenju s Portom.

Iste godine:
Stevan Kara gine na Banji.
Napoleon Srbiji nudio da pripadne Austriji ili da ostane pod turskom vlašću.
Deputacija u Vlašku: Janićije, Ivan Jugović i Pavle Popović
Rat na Turke: Miloje na Niš, knez Sima na Bosnu, Karađorđe na Sjenicu; na Kladovu.
Propast na Kamenici, i Turci dođu na Moravu
Beg Rodofinikov
Skupština u Asanpašinnoj Palanci
Turci na Drini
Svađa u Loznici - ko će čuvati Loznicu?

1810. godina
jul-septembar Zajedničkim operacijama srpske i ruske snage oslobodile Brzu Palanku, Prahovo, Soko banju i Kladovo.
septembar Dositej Obradović u Beogradu otvorio Bogoslovsku školu, drugu po značaju u oslobođenoj Srbiji.
6.9. Boj kod Jasike. Ustanička vojska zajedno sa ruskom vojskom, na čelu sa generalom Orurkom, protiv 15.000 Turaka vezira Ahmeda Rušida.
22.9. Pobeda ustanika kod Varvarina, na Moravi.
16-20.10. Pobeda u boju na Tičaru kod Loznice.

Iste godine:
Bitka kod Prahova. Značajnije žrtve: Tanasije Čarapić.
Umire: Radukan Vetislamski, Milan Obrenović.
Marko Katić ubijen na svadbi u Rogači.
Miloje Ljubičić Petrović izručen i pogubljen u Šapcu.
Skupština u Beogradu, i Jakov pokvari Sovjet
Deputacija u Vlašku: Milan, Milenko i Hadži Milentije
Milenko u Poreču
Rat opet sa Turcima
Srbi sretoše Ruse na Zamni; Boj na Praovu
Boj na Drini
Intrige protiv Karađorđa

1811. godina
19-24.1. U Beogradu održana Skupština na kojoj je doneseno sedam ustavnih akata kojim je uređena ustanička država.
10.2. U Beogradu svečano dočekana ruska vojska, uz topovske salve i ovacije hiljada građana.
.3. Zbog neslaganja sa Karađorđem, vojvode Milenko Stojković i Petar Dobrnjac, napuštaju Srbiju da se u nju nikad ne vrate.

Iste godine:
Umire: Miša Karapandža.
Miloš Stojićević Pocerac ubijen od hajduka Prela.
Primirje
B. Dibić u Srbiji, i plan za Rusku vojsku preko Bosne
Srpska deputacija u Peterburg: Jakov, knez Sima i Grujević

1812. godina
28.5. Posle bitke kod Raščuka, gde je Rusija porazila Tursku, Turci su zaključili sa Rusima Bukureštanski mir. U njemu Porta, u tački 8, prvi put u jednom međunarodnom ugovoru Srbiji priznaje samoupravu.
?.6. Karađorđe proglašava opštu mobilizaciju stanovništva od 15 do 70 godina, za odbranu granica prema Turskoj.
16.8. Rusi svečano ispraćeni iz Beograda.

Iste godine:
Umire: Momir iz Lučice.
Mir sa Turcima
Jakov ode u Vlašku
Ivelić dođe u Srbiju, i skupština kod svetog Kralja
Rusi iziđu iz Srbije
Deputacija caru Ruskome - arh. Filipović, i Turskome - kum Stevo i k. Milić
Srpski dogovori sa Turcima - u Nišu i u Sofiji
Rat nanovo

1813. godina
1-2.1. Održana poslednja sednica Narodne Skupštine pod Karađorđem u Kragujevcu.
15.3. U Jašiju prekinuti srpsko-turski pregovori.
18.7. Karađorđe privremeno vrhovnu vlast preneo na sekretara Janićija Dimitrijevića Đurića.
?.7. - počela velika Turska ofanziva na svim frontovima. Sa zapada je nadirao bosanski vezir sa oko 100.000 vojnika. Turska vojska je slomila otpor Srba na Moravi, Drini i Timoku.
?.8. Oporavljeni Karađorđe predlaže Turcima šestonedeljno primirje.
1-17.9. Sukob Turske vojske sa ustaničkom na Ravnju, uz Savinu pritoku Zasavicu kod Šapca - Boj na Ravnju. Slomljen otpor ustaničke vojske. Izginulo: oko 800 ljudi Zeke Buljubaše i još oko 3.000 drugih ustanika. Značajnije žrtve: Petronije Šiša, Joksim Karamarković, Zeka Buljubaša. Poslednja bitka Prvog srpskog ustanka, ustanak je slomljen.

Iste godine:
Kod Negotina - Značajnije žrtve: Hajduk Veljko Petrović.
Na Poreču - Značajnije žrtve: Hadži Nikola Mihailović.
Na Deligradu - Značajnije žrtve: Petar Đukić, Novak Bošković i Petar Kragić.
Na Mozgovu - Značajnije žrtve: Dimitrije Parezan.
U Lešnici - Značajnije žrtve: Janko Stojićević.
Umire: Anta Bogićević i Stevan Katić.

Prvi srpski ustanak koji je izbio 14. februara 1804. nije bio jedan od čestih narodnih ustanaka koji su tokom Novog veka izbijali širom Evrope i po kojima je u stolećima svog opadanja bilo poznato Osmanlisko carstvo. Prvi srpski ustanak bio je nacionalna i socijalna revolucija. Još su rani pisci njegove istorije primetili sličnost između Američkog rata za nezavisnost, Francuske revolucije, italijanskih karbonara, ratova za nezavisnost država Južne Amerike i srpskih ustanaka koji su od 1776. do 1815. iz korena promenile Svet. Do 1848 Srpska revoliucija bila je najistočnija buržoaska revolucija na Svetu. Bila je to velika prekretnica koja je označila početak borbe za oslobođenje i državno osamostaljenje balkanskih naroda.

Prvi Srpski ustanak počeo je posle takozvane "seče knezova", velike kaznene ekspedicije za vreme koje su beogradske dahije pogubile oko sedamdeset nahijskih glavešina Beogradskog pašaluka. Još od 1791 i Svištovskog mira Srbi u Beogradskom pašaluku uživali su izvesni stepen autonomije, tkz. knežinsku samoupravu, koja je ukinuta kada su se od Porte odmetnuli janičari predvođeni četvoricom dahija. Međutim, za razilku od tri rata protiv Osmanskog carstva u kojima su Srbi uzeli učešća u 18. veku, već od 1804. srpski ustanici stavili su pred sebe zadatak stvaranja nove srpske države.

Đorđe Petrović Karađorđe, vođa ustanka, bio je imenovan za Vožda i komandanta, a ustanici su 1804. uspostavili Praviteljstvujušći sovjet (ustanovu koja je bila ujedno predstavnička i izvršna ustanova), dok je ustavni akt čija je svečana deklaracija pod naslovom Srpska sloboda bila samo srpska verzija Deklaracije slobode čoveka i građanina, donesen 1808. godine. Iako neprekidno u ratu ustanička Srbija se neprekidno razvijala, njeno se stanovništvo gotovo udvostručilo, tako što je od četristotine hiljada stanovnika poraslo na čak sedamstotina hiljada do 1813. godine. Pored izrade oružja u zemlji su počeli da cvetaju zanati, trgovina, a prosveta je okrunjena osnivanjem Velike škole, prve preteče univerziteta.

Prvi srpski ustanak predstavlja veliki evropski događaj sa početka 19. veka. U poređenju sa Velikom armijom čijih je četiri stotine hiljada vojnika Napoleon poveo na Rusiju, ustanička narodna vojska od dvadeset i pet hiljada ljudi nije izgledala značajna. Ipak, na Srbiju su u više navrtata od Vidina, Niša i Travnika kretale stotine hiljada vojnika, a ona se uz, ali i bez ruske pomoći uspešno odbranila. U bitkama na Ivankovcu 1805 i Mišaru 1806 ustananička vojska pokazala je stratešku sposobnost jednaku bilo kojoj Velingtonovoj ili Bliherovoj armiji, uspeh u opsadi Beograda prema tradiciji oslobođenog na Svetog Andriju Prvozvanog 1806 odjeknuo je širom Evrope a požrtvovana hrabrost Stevana Sinđelića na Čegru 1809 i Hajduk-Veljka Petrovića u odbrani Negotina ušle su u narodnu pesmu i u mit koji živi do naših dana. Toliko je značaj ustanka bio očigledan i veliki da mu je prvi spomenik podignut već u septembru 1804 u austrijskom gradu Pančevu, dok je su savermenici već 1813 smatrali da bi na Deligradu, šancu koji se održao posle pada Beogradske tvrđave u turske ruke u oktobru 1813, trebalo podići spomenik neviđene veličine i neuporedive lepote.

Jedan od najvećih istoričara Balkana Trajan Stojanović primetio je jednom prilikom kako su 1804 stanovnici Srbije posle vekova života pod Osmanskim carstvom dočekali kao zajednica bliža neolitu nego li tradicijama srednjovekovne srpske države. Ipak, uticaj obrazovanih Srba iz insotranstva kakavi su bili Dositej Obradović, Božidar Grujović i Ivan Jugović, učinio je Srbiju spremnom da uđe u red evropskih naroda.

Ustaničke deputacije pošle su u Carigrad pod Petrom Ičkom, Sankt Petersburg u koji je prva predvođena Protom Matejom Nenadovićem pošla još tokom prvih meseci ustanka, i u Pariz. Za Srbiju su u to vreme čuli svi, posvetio joj je pažnju čak i Njujork tajms (New York Times). Sam Karađorđe bio je istovremeno inspiracija Aleksandru Sergejeviču Puškinu, ali i najčešće spomenuti Južni Sloven u engleskoj popularnoj književnosti novinama tokom prve polovine 19. veka. Takva Srbija težila je modernizaciji, ali i obnovi srpske države.

Činjenica da su u to vreme trajali Napoleonski ratovi učinila je da Austrija pritisnuta porazima i delom okupirana od strane francuske vojske ne bude u stanju da se aktivno umeša i onemogući nastajanje srpske države. Paradoks istorije predstavlja činjenica da je jednu anacionalnu i socijalnu revoluciju tada podržalo Rusko carstvo koje je bilo zatočenik konzervativizma u Evropi. Planovi obnove Srbije nastali su već 1806. i 1808, napisani od strane ruskog konzula Rodofinikina i porfesora na Velikoj školi Ivan Jugović. Ruske vojske ratovale su do 1809. na Dunavu sa Osmanskim carstvom pružajući omogućavajući ne samo opstanak, već i širenje ustanka.

Iako je Prvi srpski ustanak ugušen, samouprava je ubrzo obnovljena, da bi posle Drugog srpskog ustanka 1815. bila uspostavljena poluatonomija na čijim je osnovama izgrađena Kneževina Srbija koja je do 1878. uspela da postepeno stekne potpunu samostalnost i zatim nezavisnost.